به گزارش همشهری آنلاین به نقل از ایسنا، انتقادها تا جایی پیش رفت که اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیسجمهور از وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی خواست با تبیین و تشریح دقیق اقدامات انجامشده، دغدغه علاقهمندان و صاحبنظران نسبت به مرمت این مسجد تاریخی را مرتفع سازد و شخصاً بر این امر نظارت مستمر داشته باشد. اگرچه دیدگاه یکی از اعضای هیئت اعزامی از سوی علیاصغر مونسان به اصفهان برای بازدید از پروژهٔ مرمتی گنبد مسجد شیخ لطفالله نیز منتقدان را قانع نکرد.
بر آن شدیم تا انتقادهایی را که به مراحل مختلف این پروژه وارد شده، از دیدگاه «منصور عسگری خوراسگانی» ناظر پروژه مرمت گنبد مسجد شیخ لطفالله و کارشناس نظارت بر پروژههای تزئینات کاشیکاری اداره کل میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان اصفهان، دارای دکترای مدیریت ساخت و دانشآموختهٔ کارشناسی حقوق و کارشناسی ارشد مهندسی عمران بررسی کنیم. اظهاراتی مفصل و ادامهدار، که خوانش آن نتایج قابلتوجهی را برای علاقهمندان به بحث مرمت گنبد شیخ لطفالله خواهد داشت. مشروح گفتههای او چنین است:
در مورد مسجد شیخ لطفالله اظهارنظرهای بسیاری شده است. دوستانی میگفتند که مسجد شیخ لطفالله فرونشست دارد، دوستانی میگفتند مشکل سازهای دارد. اینها در چهارچوب حرف است. بههرحال اعتباری برای مسجد شیخ لطفالله در نظر گرفته شد که کاشیهایش بررسی شود. بخشی از کاشیهای گریو گنبد ریخت که بخشی از آن توسط واحد امانی اداره کل مرمت شد و بررسیها نشان داد که آسیب فراتر از این حرفها است و کاشیها در اکثر بخشها جداشدهاند.
وقتی کاشیهای گریو گنبد ریزش کرد، ازنظر مسائل حفظ ایمنی و جلوگیری از وارد آمدن آسیب به مردم هم که شده، ضروری بود به مرمت آن ورود کنیم. پس از بررسی طرحهای مرمتی مختلف که انجام گرفت، سعی شد روش اجرا و ترکیب مصالح مورد استفاده را بهتر کنیم، ضخامت دوغابها که درگذشته زیاد بود را کم کردیم تا بتوانیم ضعفها را پوشش دهیم. قسمتهایی از کاشیهای گریو که ریزش کرده بود را نیز بهصورت موضعیترمیم کردیم.
وقتی ملات زیر کاشی فرسوده و پودر شده و چسبندگی ندارد با تزریق موضعی شاید یک یا دو سال پابرجا بماند ولی دوباره آسیب میبیند و به همین دلیل است که ما باید مسائل را در کنار هم ببینیم. در مدیریت پروژه باید هزینه، زمان و کیفیت را با هم ببینیم و مسائل اجتماعی را هم در نظر بگیریم که آیا این پروژه منجر به مسائل اجتماعی و نگرانیهای عمومی میشود؟ آیا کاهش رونق اقتصادی داریم؟ و مسائل مختلف دیگر که باید قبلاً بررسی شود.
مرمت موضعی برای گنبد جوابگو نبود
این را باید گفت که اگر مرمت گنبد شیخ لطفالله الان شروع نمیشد دو سال دیگر حتماً باید انجام میشد آن هم زمانی که با ریزش بیشتر کاشیها روبرو میشدیم. متأسفانه کاشیها چینخورده و ملات چسبندگی خود را از دست داده است و کاشیها جداشدهاند. من هم ابتدا نگاهم به مرمت گنبد موضعی بود و دیدی که از پایین داشتم فکر میکردم این قابلیت وجود دارد که بهصورت موضعی آن را مرمت کنیم اما با دیدن و بررسی بیشتر به این نتیجه رسیدیم که با مرمت موضعی شاید عمر کاشی را تنها دو سال افزایش دهیم.
مرمت اضطراری است، اساتید فوریت را درک نمیکنند
بعضی موضوعات هست که باید بلافاصله به آن فکر شود اما وقتی از بسیاری حضرات و اساتید نظرخواهی میشود تازه میخواهند پژوهش کنند و قرارداد ببندند! فوریت را درک نمیکنند که مرمت اضطراری است. بههرحال وقتی گریو گنبد مسجد شیخ لطفالله آسیب دید، قراردادی با عنوان مرمت کاشیهای ایوان ورودی و گنبد مسجد شیخ لطفالله آماده شد.
به سمت نوسازی نرفتیم
همه، استاد رحمتالله رضایت را بهعنوان استادی چیرهدست در طاقزنی و رسمیبندی میشناسند و ایشان واقعاً در این حوزه متخصص هستند، طاقزنیها و رسمیبندی در تالار تیموری را استاد رضایت کار کردند و هیچکس جز ایشان نمیتوانست واقعاً در این حد بهخوبی کار کند. در مسجد جامع عتیق و مدرسه مظفری هم کار بسیاری انجام دادهاند. اما شاید نگاه مرمتی ایشان نسبت به نگاه تخصصیشان کمی ضعیفتر باشد فرزندان ایشان هم با توجه به تجربه کار تخصص عمران دارند؛ اما با همهٔ این موارد سعی شد پروژهٔ گنبد مسجد شیخ لطفالله با نگاه مرمتی پیش برود و واقعاً هم به سمت نوسازی پیش نرفتیم.
پروژهٔ مرمت، جمعی پیش رفت
پروژهٔ مرمت گنبد بهصورت جمعی جلو رفت، بخشهایی را من نظارت داشتم و بخشهایی از آن نیز ناظران دیگری داشت و یا توسط مدیریت پایگاه که خود تخصص دکترای مرمت آثار دارد تصمیم گرفتهشده است و این کار بهصورت جمعی بوده است.
۲۰ درصد از تغییر رنگ غیرقابل گریز بوده و از بقیه میشد جلوگیری کرد
۲۰ درصد از تغییر رنگ گنبد مسجد شیخ لطفالله غیرقابل گریز بوده است و بعد از هر مرمت تغییر رنگ اتفاق میافتاد، چون اولاً سطح را دوباره یکنواخت و تخممرغی کرده و بندکشی اتفاق میافتد که میتواند سطح را سفیدتر کند و اما بخشی دیگر از تغییر رنگ به تصمیمات گرفتهشده از سوی مجری و مدیریت پایگاه برمیگردد که میشد از آنها جلوگیری کرد. البته نمای ساختمان هم بعد از مدتی به دلیل بارانهای اسیدی تغییر رنگ پیدا میکند که در بناهای جدید برای مقابله با این موضوع از پوششهای آبگریز استفاده میکنند. در خصوص گنبد مسجد شیخ لطفالله ملات موجب تغییر رنگ گنبد نشده است.
تغییر رنگ ترک مرمتشده شاید دو سال طول بکشد
وقتی دوغاب دادهشده، بخشی از دوغاب بر روی سطح آجر آمده و تغییر رنگبخشی از آن به همین دلیل است. البته بهمرور تغییر رنگ اتفاق میافتد اما نه با دو یا سه باران بلکه شاید دو سال طول بکشد و بخشی از دلیل آن هم برمیگردد به لایههای گچی که روی کار را گرفته است. این دوغاب صد درصد بهمرور از بین میرود چون چسبندگی گچ بعد از مواجهشدن با رطوبت از بین میرود و اگر نمیشد گنبد به مرمت نیاز پیدا نمیکرد ولی زمان میبرد.
میشد از دوغاب استفاده نکرد
در این پروژه دوغاب میتوانست اجرا نشود. این تشخیص دوستانی بود که تأیید و اجرا کردند. پارچهها در قالب، یکنواخت است و وقتی میخواهیم پارچهها را روی گنبد نصب کنیم در شرایط واقعی نیاز به عقب جلو کردن و انگشت زنی کاشیکار دارد که این پارچه دقیقاً درگیری و یکنواختی پیدا کند و به همین دلیل بین پارچه کمی فاصله ایجاد میشود و ازاینرو نیاز به دوغاب نداریم اما برای اینکه فاصلهٔ بین پارچهها پر شود و رطوبت نفوذ نکند و آسیب نزند دوغاب استفاده میشود.
در کار کاشی لعابدار دوغاب ریخته میشود و وقتی کل سطح تمام میشود کل آن دوغاب ریخته میشود و بعد سطح با پارچه و گونی پاک میشود تا جاهایی که فاصله است پر و یکدستتر شود و نفوذ رطوبت در این قسمتها را نداشته باشیم؛ اما در زمینههای آجری بهتر بود از بندکشی استفاده میشد که خیلی کار زمانبری است چون فاصله میلیمتری بین پارچههای ایجاد میشود و با بند راحت پر نمیشود و میشد پیشبینیهای بهتری شود که وقتی دوغاب اجرا شد روی آجر ماندگار نشود.
گچ، تنفس بنا را ممکن میکند
برخی میگویند دوغاب راه تنفسی گنبد را بسته است درحالیکه این سخن، درست نیست. این اصطلاحاتی است که در معماری سنتی وجود دارد و چون مصالح، سنتی است، تنفس گفته میشود و به این معناست که اگر رطوبتی در این فضا نفوذ کرد که نفوذ هم میکند بتواند تنفس کند و رطوبت را از خودش خارج کند و دوباره به حالت خشک برسد. بههرحال ملاتها قابلنفوذ هستند آجر و گچ از مصالحی هستند که فوقالعاده نفوذپذیرند. آب بهراحتی در خود گچ نفوذ میکند که بدین منظور میتوان وزن اشباع و غیراشباع گچ را اندازه گرفت، هوا هم خیلی راحتتر از آب به گچ نفوذ میکند و گچ برخلاف مصالح پایه سیمان این قابلیت را دارد که تنفس بنا را امکانپذیر کند و برای همین سعی میکنیم در پروژههای مرمتی از مصالح پایه سیمان استفاده نکنیم چون رطوبت و هوا از سیمان عبور نمیکند و به بنا آسیب میزند.
گچ استفادهشده در این پروژه ترکیبی است؛ گچ قرمز اصفهان یکی از گچهای خوب است که کارکرد آن در ساختمانسازی بهعنوان ملات است و در ترکیب با خاک و گچهای دیگر استفاده میشود. در این پروژه چون ما از گچ زنده و دوغاب گچی استفاده کردیم و با توجه به این موضوع که هر گچ برای خودش قابلیتهای متفاوتی دارد به همین دلیل از گچ ترکیبی استفاده شد. گچ اصفهان ازنظر زمان گیرایش با گچ سمنان تفاوت دارد و ما آنها را در ترکیب با هم استفاده میکنیم و فقط گچ سرخه نبوده است چرا که گچ سمنان مقاومت و گیرایش بهتری دارد ولی گچ اصفهان ازنظر قابلیت کارکردن بهتر است و بهاینترتیب این دو گچ با نسبت مشخصی ترکیب میشود تا قابلیتها را برای کار ایجاد کند.
اهمال و ایراداتی هست اما کلیت کار خوب پیش رفته
درمجموع در این پروژه ایرادات وجود دارد. با اینکه ناراحتی زیادی در این پروژه وجود داشته و سعی کردهایم این پروژه به دور از حواشی جلو رود ولی کار پروژه خوب جلو رفته است، یکسری ضعفها در پایان پروژه اتفاق افتاده است که بخشی از آنها غیرقابل گریز بود اما میشد آنها را مدیریت کرد و میشد برخی اقدامات توسط تیم اجرایی و تصمیمگیرندگان انجام نشود. اهمالهایی هم بوده اما کلیات کار روال درستی بود که با صبر و حوصله پیش رفت. در برخی قسمتها کمی دقتهای بیشتری میطلبید اما نه کاشیها و نه قوس گنبد آسیبی ندید و تقریباً شرایط موجود خود را در پیادهسازی داشت. فاصلههای بین ترکها هم قابل اصلاح است و باید ترک به ترک روی خط نصف ترکها مرمت موضوعی داشته باشیم که جزء اصول کار است. استاد رضایت بهعنوان یکی از استادان حاذق و قابلاحترام است اما بخشی از کار بالاخره کار کاشیکاری است. کاشیکاری یکی از هنرهای اصیل اصفهان و ایران است. در اصفهان هفت کارگاه تولید کاشی داریم که اکثر تولیدات کاشی کل ایران را انجام میدهند. بالغبر ۵۰۰ کارگاه کاشیکاری کار کاشی انجام میدهند که مصالح خود را از کارگاههای تولیدکننده میگیرند، همه آنها نمیتوانند هر کاری انجام دهند یکی فقط معرقکار است، یکی فقط کاشیتراش است، یکی مقرنسکار خوب است، یکی فقط معرق اسلیمی کار میکند و یکی فقط کتیبه، هر حوزهای متخصص خودش را دارد هرچند هستند اساتیدی که در حوزههای مختلف توان و سابقه اجرای کار را دارند.
راحت نگوییم «گنبد را خراب کردهاند»
این موضوع هم مهم است که خیلی راحت نگوییم چیزی خرابشده و گنبد را خراب کردهاند! نه. ایراد دارد و باید هم مشخص شود که این ایرادها کجاست اما اینکه بدون دیدن و نگاه، کلیت را زیر سؤال ببریم درست نیست.
نمیتوانیم پیشبینی کنیم زمان تکمیل پروژه چقدر طول میکشد
در بحث زمانبندی پروژه عوامل مختلفی دخیل است. کار گنبد بسیار سخت است و با توجه محدودیتهایی که ما داریم محدودتر هم میشود چرا که در بُعد مالی اصلاً نمیدانیم چه اتفاقی میافتد. مرمت هر ترک گنبد مسجد شیخ لطفالله را میشود سهماهه هم کار کرد اما اعتبارش باید باشد و پیچیدگیهای درون سیستمی و برون سیستمی هم وجود نداشته باشد. به جمع و هماهنگ شدن همه شرایط نیاز است تا بتوان کار را سریعتر پیش برد. ما بهعنوان متولی امر حتی نمیتوانیم پیشبینی کنیم که زمان پروژه چه مدت طول خواهد کشید.