به گزارش همشهری آنلاین به نقل از ایرنا، حاشیه‌نشینی و پیامدهای آن از بزرگ‌ترین معضل‌های شهری در کشورهای درحال‌توسعه ازجمله کشور ما به شمار می‌رود که مشکلات اجتماعی و اقتصادی فراوانی را نیز با خود به همراه دارد.
صنعتی شدن کلان‌شهرها و مهاجرت مردم از دیگر نقاط به این مکان‌ها برای یافتن شغل و داشتن زندگی بهتر باعث ایجاد مناطق حاشیه‌ای در کنار شهرهای بزرگ و صنعتی شده است.
مشکلات اقتصادی خانوارهای ساکن در نقاط حاشیه‌نشین و کمبود خدمات و امکانات اعم از نبود مسکن مناسب، فقدان اماکن درمانی، فرهنگی و تفریحی، ضعف امنیت و ساختارهای نامناسب شغلی در این نقاط و سکونتگاههای غیررسمی باهم دست در دست یکدیگر داده و آسیب‌های اجتماعی مختلفی را خلق می‌کنند که تأثیرات منفی را روی جامعه می‌گذارد.
کارشناسان، توانمندسازی و آگاه‌سازی ساکنان این مناطق را و همچنین ارتقای وضعیت نقاط مبدأ مهاجرت افراد حاشیه‌نشین را برای کاهش مهاجرت آنان در کم شدن معضل حاشیه‌نشینی و آسیب‌های اجتماعی مربوط به این نقاط مؤثر می‌دانند.
در ادامه نظر برخی مسئولان و کارشناسان در خصوص حاشیه‌نشینی و راهکارهای کاهش آسیب‌های اجتماعی مربوط به این مناطق آورده شده است.
حاشیه‌نشینی یکی از ویژگی‌های جوامع صنعتی
مدیرکل دفتر امور فرهنگی و اجتماعی استانداری قزوین گفت: قزوین به‌عنوان یکی از استان‌های صنعتی کشور در دهه‌های اخیر و به‌تبع جریان‌های اقتصادی به‌شدت تحت تأثیر پدیده حاشیه‌نشینی قرارگرفته است.
مریم بیدخام افزود: حاشیه‌نشینی به‌عنوان یکی از مختصات و ویژگی‌های جوامع صنعتی و به‌تبع آن جوامع شهری هم‌زمان با افزایش میزان رشد جمعیت شهری و تابع دو عامل مهم جریان‌های مهاجرتی و افزایش ناشی از نرخ رشد طبیعی جمعیت اتفاق می‌افتد.
وی اظهار کرد: قرار گرفتن قزوین در مجاورت تهران این استان را برای مهاجرت جذاب کرده است و وجود مراکز صنعتی و کشاورزی موجب شده تا جمعیت حاشیه‌نشین را در نقاطی از قزوین به‌وفور شاهد باشیم.
بیدخام ادامه داد: جریان مهاجرتی یادشده به دلیل فقدان تخصص و مهارت بدون قدرت رقابت‌پذیری در بخش رسمی اقتصادی استان بوده بنابراین منجر به پیدایش و گسترش نوعی دیگر از الگوی سکونتگاهی تحت نام سکونتگاههای غیررسمی و مناطق حاشیه‌نشین شده است.
وی خاطرنشان کرد: تهدیدات فزاینده اجتماعی ناشی از حاشیه‌نشینی نیازمند اتخاذ تمهیداتی ازجمله توانمندسازی افراد ساکن در این نقاط است که در دستور کار قرار دارد.
مدیرکل امور فرهنگی و اجتماعی استانداری قزوین به مشکلات خدمات‌دهی به جمعیت حاشیه‌نشین و محدودیت منابع مالی در این خصوص اشاره کرد و گفت: قزوین در حالی در رتبه‌بندی سوی وزارت کشور در جایگاه شانزدهم وجود نواحی ناکارآمد و سکونتگاههای غیررسمی قرارگرفته است که با توجه به محدودیت‌های کالبدی و زیرساختی شهری موجود و نیز تقاضای روزافزون جمعیت مهاجر و بومی آن در خصوص دریافت خدمات ویژه در تأمین مسکن و خدمات بهداشتی، درمانی و آموزشی دارای محدودیت‌های اساسی است.
وی افزود: یکی از بزرگ‌ترین تهدیدات روبه گسترش در پیدایش و توسعه نواحی ناکارآمد در استان وجود منظومه شهری مشتمل بر محمودآباد نمونه، اقبالیِ، نظام‌آباد ناصرآباد، چوبیندر، بیدستان مشعلدار و شریف‌آباد در اقمار شهر قزوین است که با توجه به استقرار جمعیت مهاجر از ترکیب‌های قومی گوناگون و پناهندگان افغان، شهر قزوین را در معرض جدی مسائل و آسیب‌های گوناگون اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی قرار داده است.
بیدخام بابیان این‌که در داخل بافت شهر قزوین نیز نواحی ناکارآمد و مسئله‌دار از قبیل محله‌های لالوها، هادی‌آباد، کوی بهار، باغ نشاط، مغلواک، سلامگاه، آخوند و تبریز، دیمج، کوی اداره غله، قملاق، گوسفندان میدان، شیخ‌آباد، آسیاب، راه‌آهن مسائل و مشکلات حاشیه‌نشینی را دوچندان کرده است، افزود: شهرستان‌های، تاکستان، آبیک و البرز به لحاظ مهاجرپذیری از دیگر شهرهای استان دارای بافته‌های شهری مسئله‌دار بوده و شهرهای بوئین‌زهرا وآوج در مرحله بعد قرار دارند.
بهبود شرایط مبدأ بازدارنده افزایش مهاجرت و حاشیه‌نشینی
وی با اشاره به روند فزاینده مهاجرت‌ها، بهبود شرایط مبدأ را عامل بازدارنده افزایش حاشیه‌نشینی دانست و افزود: ارائه خدمات شهری، ایجاد فضای فرهنگی و تشویق سرمایه‌گذاران به سرمایه‌گذاری در این مناطق به‌منظور ایجاد رونق و اشتغال می‌تواند ازجمله این اقدامات باشد.
بیدخام، با اشاره به اهم اقدامات به‌عمل‌آمده در نواحی ناکارآمد استان قزوین تصریح کرد: در این راستا انجام مطالعات بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهر قزوین توسط شرکت عمران و بهسازی شهری ایران در سال ۱۳۹۲ و تصویب آن در کمیسیون ماده پنج، تدوین طرح بازآفرینی محله تاریخی بلاغی شهر قزوین توسط شرکت عمران بهسازی شهری ایران (درحال تهیه)، احداث پارک و سرای محله در محدوده بافت ناکارآمد میانی (درحال انجام)، راه‌اندازی نهادهای توسعه محلات در دستور کار شرکت مادر تخصصی قرار دارد.
مدیرکل دفتر امور فرهنگی و اجتماعی استانداری قزوین ادامه داد: همچنین تهیه برنامه و طرح‌های بازآفرینی محلات راه‌آهن، دیمج، سردار، پنبه ریسه، بهسازی خیابان امام خمینی، احداث سرای محله و ساماندهی معابر در محلات چوبیندر، باغ نشاط، هادی‌آباد و لالوها نیز در دستور کار شرکت عمران و بهسازی شهری ایران قرار دارد و در صورت تأمین اعتبار عملیاتی خواهد شد.
وی اظهار کرد: همچنین در خصوص بازآفرینی بافت‌های ناکارآمد شهرستان البرز نیز طی تفاهم‌نامه منعقده شده بین شهرداری الوند و شرکت عمران و بهسازی مقرر شد پس از مشخص شدن محدوده‌ها و محلات هدف شهر در مطالعات سطح یک بازآفرینی، راه‌اندازی نهادهای توسعه محلات اولویت‌دار در دستور کار قرارگیری.
این مسئول به راه‌اندازی دفاتر تسهیل گری در بافت‌های دارای مشکل قزوین خبر داد و افزود: دفتر تسهیل گری محله دیمج قزوین نیز راه‌اندازی شده و راه‌اندازی دفتر تسهیل گری محله هادی‌آباد در دستور کار قرارداد.
بیدخام اضافه کرد: مکاتبه با دستگاه‌های اجرایی استان با موضوع اعلام وظایف تصدی‌گری و واگذاری امور به سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در نواحی ناکارآمد شهری و مناطق حاشیه‌نشین، ایجاد هماهنگی میان دستگاه‌های اجرائی و سازمان‌های مردم‌نهاد در ارائه خدمات به نواحی ناکارآمد شهری، پیگیری‌های لازم در خصوص نظارت بر میزان تخصیص و پیشرفت فیزیکی پروژه‌های نواحی ناکارآمد شهری نیز ازجمله اقدامات انجام‌شده است.
بیدخام بابیان این‌که در همین راستا ۲۱ میلیارد و ۲۴۰ میلیون ریال اعتبار برای ساماندهی این مناطق جذب‌شده و با آن اقداماتی نظیر تجهیز مدارس مناطق حاشیه‌نشین صورت گرفته است، ادامه داد: اجرای برنامه‌هایی مانند کاهش مصرف الکل، ارتقای سلامت اجتماعی، تجهیز خانه‌های ورزش روستایی، تجهیز مراکز اورژانس اجتماعی و حرفه‌آموزی در محلات محروم نیز ازجمله فعالیت‌هایی بود که در راستای جلوگیری از افزایش حاشیه‌نشینی و بهبود وضعیت این مناطق اجرا شد.
این مسئول بر ضروت استفاده از توان سازمان‌های مردم‌نهاد برای کمک به مناطق حاشیه‌نشین تأکید کرد و گفت: معضلات و مشکلات مناطق حاشیه‌نشین استان را نیازمند توجه جدی دانست و اظهار کرد: در این حوزه اجرای برنامه‌های منسجم، هماهنگ و هدف‌دار با استفاده از ظرفیت موجود و مشارکت سمن‌ها برای مقابله با آسیب‌های اجتماعی لازم نیز است.
بیدخام بابیان این‌که معتقدیم سمن‌ها بهتر می‌توانند درزمینهٔ کاهش آسیب‌ها مؤثر باشند، خاطرنشان کرد: به این منظور اعتباری برای فعالیت سمن‌ها در این زمینه جذب شد به‌طوری‌که دوره آموزشی ویژه سمن‌ها برای ارتباط‌گیری با کودکان کار و جلب اعتماد آنها، ساماندهی متکدیان که عموماً افرادی از مناطق حاشیه‌نشین هستند، دوره‌های آموزشی و اوقات فراغت برای دختران در معرض خطر در دست پیگیری است و می‌تواند بر توانمندسازی ساکنان این مناطق اثرگذار باشد.
نادیده گرفتن اشتغال در روستاها منجر به حاشیه‌نشینی می‌شود
مدیرکل امور روستایی و شوراهای استانداری قزوین، حاشیه‌نشینی را سرریز جمعیت روستاها به شهرها دانست و گفت: نادیده گرفتن اشتغال روستاها منجر به حاشیه‌نشینی می‌شود.
اکرم نجفی بابیان این‌که حاشیه‌نشینی نه‌تنها در کلان‌شهرها بلکه در شهرهای کوچک روزبه‌روز در حال گسترش است، اظهار کرد: ما در شهرهای کوچک می‌بینیم که افراد از روستاها به شهرهای کوچک و از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها حرکت می‌کنند و در حاشیه |آنها سکونت پیدا می‌کنند.
وی با اشاره به ظرفیت روستاها درزمینهٔ تولید و اشتغال‌زایی گفت: با ایجاد جاذبه در روستاها می‌توان مانع مهاجرت نسل جدید به شهرها شد و از گسترش حاشیه‌نشینی جلوگیری کرد.
این مسئول، روستا محوری را راهکار اصولی در برطرف کردن معضل حاشیه‌نشینی دانست و افزود: در دولت‌های یازدهم و دوازدهم توجه ویژه‌ای به اقتصاد و اشتغال روستایی شده که افق خوبی را برای کاهش مهاجرت روستاییان به شهرها پیش روی ما قرار داده است.
مدیرکل امور روستاها و شوراهای استانداری قزوین افزود: خوشبختانه این اقدامات، تأثیر خود را در کاهش نرخ بیکاری، افزایش اشتغال و بازگشت مردم به روستاها نشان داد و همچنین اقدامات فرهنگی گسترده رسانه‌ها در تبیین مزایای زندگی در روستاها موجب شد زندگی در روستا به یک افتخار تبدیل شود.
این مسئول اضافه کرد: در راستای توسعه اشتغال و رونق تولید در مناطق محروم، طرح پردیس روستایی در ۱۰ روستای دارای ظرفیت‌های گردشگری، اقتصادی و تولیدی استان اجرایی می‌شود.
نجفی تأکید کرد: یکی از مهم‌ترین عوامل مهاجرت روستاییان به شهرها وجود مشکلات معیشتی و بیکاری است و اگر بتوانیم به معیشت و اقتصاد روستاها کمک کنیم این روند برعکس خواهد شد.
ساختار نامناسب اقتصادی عاملی برای حاشیه‌نشینی
یک جامعه‌شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی نیز گفت: در کشورهای درحال‌توسعه یکی از معضلات شهرنشینی، حاشیه‌نشینی و آسیب‌های اجتماعی ناشی از آن است که این پدیده ح هم‌زمان با جریان مدرنیزاسیون شکل گرفت و در کشور ما نیز پدید آمد اما به دلیل عدم برنامه‌ریزی کارآمد این مسئله اکنون تبدیل به معضلی اجتماعی شده است.
دکتر کریم تفضلی افزود: حاشیه‌نشینی نوعی زندگی است که با شیوه رایج زندگی شهری و روستایی متفاوت بوده و با ویژگی‌های اجتماعی و اقتصادی مخصوص به خود بافت فیزیکی معینی به وجود آورده است که افراد آن با ساکنین بافت اصلی شهر زندگی می‌کنند.
وی اظهار کرد: حاشیه‌نشینان افرادی هستند که از حالت تولیدی گذشته خود بیرون آمده و به‌صورت مازاد نیروی انسانی در حاشیه شهرها که مملو از مهاجرین است سکنی گزیده‌اند و باید اذعان کرد آنان عمدتاً به شکل مازاد نیروی انسانی از روستاها و شهرهای کوچک به این منطقه جذب‌شده‌اند.
دکتر تفضلی ادامه داد: گسترش حاشیه‌نشینی در شهرها و اسکان جمعیت غیرشهری موجب افزایش ناهنجاری‌های رفتاری شده و افزایش سریع شهرنشینی بدون همراهی رشد و توسعه شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی لازمه شهرنشینی پایدار، شهرها را با مشکلات و معضلات متعددی مواجه کرده است.
این استاد دانشگاه، حاشیه‌نشینی را توسعه‌ای نامتوازن که محصول برنامه‌ریزی نامناسب بوده دانست و تأکید کرد: بی‌برنامگی در ایجاد اشتغال و توسعه پایدار در برخی نقاط باعث بروز سیل مهاجران با توان اقتصادی و شرایط فرهنگی خاص در پیرامون شهرها که هزینه اسکان آن پایین‌تر است، می‌شود.
وی بابیان این‌که درگذشته جمعیت روستایی ایران بیش از جمعیت شهری بود، اظهار کرد: از زمانی که ساختارهای اقتصادی به‌نوعی تغییر کرد ازجمله به دلیل اصلاحات ارضی از سال ۴۲ بسیاری از روستاییان به شهرها وارد شدند و خودبه‌خود جمعیت چشم‌گیری در حاشیه شهرها سکونت پیدا کردند.
دکتر تفضلی اضافه کرد: حاشیه‌نشینی عمدتاً به تغییر وضعیت سکونتی افراد برمی‌شود و حاشیه‌نشین‌ها افرادی هستند که نه به محل سکونت قبلی خود تعلق دارند و نه در جایگاه فعلی تثبیت‌شده‌اند چراکه حاشیه‌نشینان درگذشته به ترتیب مرتبه به مرتبه محل سکونتشان تغییر می‌کرد و نهایت در مراکز شهرها ساکن می‌شوند که فعلاً چنین چرخه‌ای متوقف‌شده است.
وی افزود: این چرخه و ارتقای سکونت افراد در دوره رونق وجود داشت اما در دوره رکود این جمعیت دقیقه‌به‌دقیقه در حال انباشت و پست رفت قرار دارند و با مسائل و مشکلاتی که ناشی از فقدان امکانات و مسائل زیرساختی است روبرو بوده و این موضوع منجر به آسیب‌های اجتماعی مختلف نظیر طلاق و اعتیاد و... می‌شود.
این استاد دانشگاه حاشیه‌نشینی را عاملی برای بازتولید فقر در اجتماع دانست و تأکید کرد: کودکانی که در نواحی حاشیه شهرها رشد می‌کنند مستعد انواع جرائم، خشونت‌ها و تشکیل انواع باندهای ضداجتماعی هستند؛ مسئله‌ای که می‌تواند در آینده روی فرهنگ و سنت جامعه تأثیرگذار باشد.
دکتر تفضلی افزود: زمانی که کودکان آموزش مطلوبی نداشته باشند و در جامعه فرهنگ‌آموزی را به‌درستی دریافت نکنند و حتی با حداقل رفاه، بهداشت و آموزش رشد یابند، مسیر جامعه به‌درستی شکل نمی‌گیرد و باعث می‌شود جوانان هم نتوانند استعدادهای خود را به شکل صحیح بروز دهند.
وی که پدیده حاشیه‌نشینی را عاملی برای تشدید ناامنی‌ها، تشکیل انواع باندهای زورگویی و فسادهای اجتماعی و همچنین باعث ایجاد شکاف طبقاتی در جامعه برشمرد و تصریح کرد: وقتی بی‌عدالتی در جامعه به‌صورت آشکار احساس شود خود می‌تواند باعث نارضایتی و بحران لایه‌های مختلف اجتماع شود.