همشهری آنلاین – محمدرضا ربیعیان: خراسان که به سه استان خراسان شمالی، رضوی و جنوبی تقسیم شده است، زمانی مهد فرهنگ و ادب بود و بزرگانی چون رودکی، فردوسی، ابوریحان بیرونی، ناصرخسرو، خیام، منوچهری و عطار در آن پا گرفتند و به زبان فارسی نوشتند و سرودند. به این سرزمین خراسان بزرگ می‌گویند. خراسان بزرگِ تاریخی از جنوب به شمال سیستان می‌رسید، از شرق به مرزهای کوه‌های هندوکش و بلخ و هرات و غزنین و رود جیحون، از شمال به سمرقند و مرو و خوارزم و بخارا و از غرب تا کرانۀ شرقی دریای خزر و دامغان و سبزوار گسترده بود و در واقع بخشی عمده از کشورهای ترکمنستان، افغانستان و تاجیکستان و قسمتی از قرقیزستان و ازبکستان را در بر می‌گرفت. این منطقه طی قرون بارها مورد هجوم اقوام دیگر قرار گرفت که از این میان می‌توان به حملۀ مغول در سده هفتم قمری اشاره کرد. همین وقایع برای به وجود آمدن یک سرزمین چندفرهنگی کافی بود، زیرا جنگ‌ها و تهاجمات از مهم‌ترین عوامل گسترش آداب و رسوم و فرهنگ‌ها به دیگر مناطق است. در کنار این، کوچ‌ها و مهاجرت‌های اجباری و گاه اختیاری اقوام هم عامل دیگر انتقال سنت‌ها و آمیختگی فرهنگ‌هاست. از این رو، علاوه بر بومیان منطقه، قبایل و طوایف متعددی با تنوع نژاد از عرب‌های سامی تا افغان و هَزاره و بلوچ و نژادهای کرد و کُرمانج و ترک و ترکمن هم در این قسمت از سرزمین ایران به چشم می‌خورد.
گنجینۀ موسیقی خراسان، برخلاف خیلی از مناطق ایران، وحدت سبک ندارد و این موسیقی چه از نظر تنوع آوازها و چه از نظر خصایص ملودی سبک‌های متفاوتی دارد. مضامین آوازها هم می‌توانند از نقطه‌ای به نقطۀ دیگر فرق کنند. وجود فرم‌های چندصدایی در موسیقی خراسان چشمگیر است. موسیقی آوازی این دیار مثل همۀ نقاط ایران دست بالا را دارد، اما موسیقی سازی هم به علت تکنیک یا امکانات اجرایی سازها ویژگی‌هایی متمایز با آوازها دارد.
خراسان اقلیمی گسترده است و نواحی متفاوت آن، به زعم اهل موسیقی، موسیقی متفاوتی دارد که منطقه به منطقه فرق دارد و با وجود تمام اشتراکات، تفاوت‌هایی ظریف –حتی در نحوۀ نواختن یک نوع ساز- دارند. به طور کلی، موسیقی نواحی خراسان را به سه بخش اصلی شمال (قوچان، شیروان، بجنورد، اسفراین و درگز)، شرق (تربت جام و منطقۀ باخرز با مرکزیت تایباد و سرخس)، و جنوب (قائن، گناباد، فردوس، طبس و بیرجند) تقسیم می‌کنند. موسیقی و فرهنگ دو ناحیۀ شرق و جنوب ارتباط بیشتری با هم دارند، اما شمال خراسان با آنها اختلاف بیشتری دارد. کانون موسیقی شمال خراسان شهرهای قوچان، شیروان و بجنورد است، کانون موسیقی شرق خراسان تربت جام است و در جنوب هم بیرجند از نظر کمیت و کیفیت تنوع بیشتری دارد.
در این میان، یادآوری این نکته مهم است که در تقسیم‌بندی خراسان به شمالی، رضوی و جنوبی، استان خراسان رضوی بخش شرقی، قوچان و درگز در شمال و گناباد در جنوب را پوشش می‌دهد و اتفاقاً محدودۀ قوچان یکی از نقاط پراهمیتی است که در تقسیم‌بندی استانیِ موسیقی نواحی از شمال خراسان جدا می‌ماند. نوازندگان و خوانندگان بزرگی مثل محمدحسین یگانه و حاج قربان سلیمانی از این منطقه سر برآورده بودند. در واقع، می‌توان گفت که خط‌کشی‌های استانی در موضوعی مانند موسیقی نواحی، به این دلیل که مناطق با هم آمیختگی و پیوستگی دارند، گاهی جای توجیه چندانی نمی‌تواند داشته باشد.
موسیقی شمال خراسان
در یک نگاه کلی، می‌توان موسیقی مقامی شمال خراسان را به چهار بخش کلی تقسیم کرد: کُرمانجی، ترکی، ترکمنی، و فارسی. این تنوع و تکثر موسیقایی که باورها، آیین‌ها و رسوم سنتی را در بر می‌گیرد، آیینه‌ای برای بیان احساسات، غم‌ها و شادی‌های این مردم است.
موسیقی نواحی شمال خراسان در کنار آداب و رسوم و نگاه آیینی، بیشترین تاثیر خود را از اقلیم جغرافیایی این سرزمین گرفته است که موجب شده موسیقی این منطقه به دو بخش عمدۀ کوهپایه‌ای و جلگه‌ای تقسیم شود.
موسیقی شرق خراسان
موسیقی شرق خراسان (تربت جام، باخرز، خواف، سرخس و تا حدودی کاشمر) مبتنی بر غزل و دوبیتی و به طور کلی، شعر فارسی است.
موسیقی جنوب خراسان
موسیقی جنوب خراسان (قائن، گناباد و بیدخت، بیرجند، طبس و فردوس) بر پایۀ شعر فارسی است، اما از نظر کمیت و کیفیت به گستردگی موسیقی شرق خراسان نیست و از سوی دیگر، با موسیقی سیستان پیوند دارد. سازهای جنوب خراسان شامل دوتار، دهل، سرنا، دایره و نی چوپانی است.
منابع: موسیقی تربت جام، محمدتقی مسعودیه، سروش، چاپ اول، ۱۳۵۹؛
آشنایی با موسیقی نواحی ایران (کتاب اول)، هوشنگ جاوید، سورۀ مهر، چاپ دوم، ۱۳۸۴؛
مجتبی قیطاقی، «نوای نوایی خراسان»، کتاب ماه هنر، ۱۳۸۷، شمارۀ ۱۱۵.