میراث فرهنگی
بر اساس کنوانسیون میراث جهانی موارد زیر به عنوان میراث فرهنگی تعیین شده‌اند:
• بناهای یادگار، بقعه‌ها، آثار معماری، مجسمه‌ها، نقاشی‌ها، عناصر و ساختار‌های باستانی طبیعی، سنگ نگاره‌ها و کتیبه‌ها، غارهای مسکونی و ترکیب‌هایی از این عناصر که ارزش جهانی برجسته و بارزی از لحاظ تاریخی و بصری، زیبایی‌شناسانه و علمی دارند.
• گروهی از ساختمان‌های به هم متصل یا جداگانه که به دلیل معماری، نظم، مکان و یا منظره‌‌ای که ایجاد کرده‌اند دارای ارزش جهانی هستند.
• مکان‌هایی که توسط انسان و یا ترکیبی از تلاش انسان و طبیعت ساخته شده است. همچنین مناطقی که شامل مکان‌های باستانی که از لحاظ تاریخی، زیبایی‌شناسانه، قوم شناسی و انسان‌شناسی ارزش جهانی داشته باشد.
میراث طبیعی
بر اساس کنوانسون میراث جهانی موارد زیر به عنوان میراث طبیعی شناخته می‌شوند:
• مناظر طبیعی شامل شکل‌های فیزیکی و زیستی هستند یا گروهی از فرم‌ها که دارای از لحاظ زیبایی‌شناسانه و علمی ارزش جهانی داشته باشند.
• شکل‌های مربوط به زمین‌شناسی و جغرافیای طبیعی و همچنین مناطق مشخصی که دارای حیوانات و گیاهان در معرض انقراض با ارزش جهانی است.
• مکان‌های طبیعی که دارای ارزش جهانی از نقطه نظر علمی، زیست محیطی حائز اهمیت بوده و چشم‌انداز زیبا دارند.
در برخی مناطق میراث جهانی فرهنگی و طبیعی با هم در آمیخته‌اند.
چشم‌اندازهای فرهنگی:
چشم‌اندازهای فرهنگی دارایی‌های فرهنگی هستند که با ترکیب هنر بشر و طبیعت بوجود آمده‌اند. آنها سند گویایی برای ارزیابی جوامع انسانی و نحوه سکونت او در طول تاریخ تحت فشارهای طبیعی است. همچنین فرصتی برای شناساندن محیط‌های طبیعی و فشارهای متوالی اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی داخلی و خارجی وارده بر انسان است.
ارزشهای برجسته جهانی:
این اصطلاح مربوط به جذابیت‌های طبیعی و فرهنگی است که آن‌قدر استثنایی هستند که از مرزهای ملی فراتر رفته و نشانگر ارزش ملل و بشریت در حال و آینده هستند.
به این ترتیب حیات وحش شرق آفریقا در سرگتی، اهرام ثلاثه، صخره‌های مرجانی استرالیا، کلیساهای جامع امریکای لاتین و ... میراث جهانی را تشکیل می‌دهند.
چیزی که مفهوم میراث جهانی را استثنایی می‌کند استفاده و کاربری جهانی آنها است. اماکنی که به عنوان میراث جهانی معرفی می‌شوند صرف نظر از جایی که قرار گرفته‌اند، متعلق به همه مردم جهان هستند.
سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به دنبال شناسایی، حمایت و نگهداری از میراث طبیعی و فرهنگی در سرتاسر دنیا با اندیشه دستیابی به ارزشهای برجسته انسانی است. این سازمان در سال 1972 معاهده حفاظت و نگهداری از میرات طبیعی و فرهنگی جهان را ایجاد کرد.
کنوانسیون حمایت از میراث جهانی فرهنگی و طبیعی در سال 1972 پذیرفته شد و نخستین اثر تاریخی در فهرست میراث جهانی به سال 1978 به ثبت رسید.
ماموریت کنوانسون میراث جهانی یونسکو:
• ترغیب کشورها برای عضویت در کنوانسیون حمایت از میراث طبیعی و فرهنگی و متقاعد کردن آنها برای حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی‌شان
• تشویق گروه‌های دولتی برای محافظت و معرفی بناها و آثار تاریخی و طبیعی کشورها به منظور گنجاندن این آثار در لیست میراث جهانی
• تشویق گروهای دولتی برای برنامه‌ریزی و گزارش‌گیری از وضعیت میراث جهانی و حفاظت از آنها
• کمک به حراست از میراث فرهنگی از طریق فراهم آوردن امکانات فنی و برگزاری دور‌های تخصصی
• فراهم آوردن امکانات و تجهیزات کافی برای کمک به میراث جهانی که به شدت در معرض تخریب هستند
• حمایت از دولت‌ها برای اطلاع‌رسانی عمومی در جهت حفظ میراث فرهنگی
• حمایت از مشارکت‌های محلی و جلب همکاری‌های بین‌المللی در جهت حفاظت از میراث فرهنگی
شرایط انتخاب یک اثر به عنوان میراث جهانی:
هر اثر فرهنگی و طبیعی برای این‌که به عنوان میراث جهانی انتخاب شود بایستی ویژگی‌هایی داشته باشد. قرار گرفتن در فهرست میراث جهانی، ارشمند بودن خود اثر یکی از 10 شرط اساسی ثبت جهانی است.
این شرایط در بخش آیین نامه اجرایی رهنمودهای عملی برای تکمیل کنوانسیون میراث جهانی آمده است. این شرایط به طور منظم توسط کمیته‌ای در کمیسیون مورد اصلاح و تجدید نظر قرار می‌گیرد.
تا سال 2004 شرایط عضویت در میراث جهانی محدود به 6 شرط می‌شد اما پس از تجدید نظر کمیته راهنمودهای عملی برای تکمیل کنوانسیون میراث جهانی تنها یک شرط از آن باقی ماند.
شرایط انتخاب:
1- اثر مورد نظر نمایانگر خلاقیت و نبوغ انسانی باشد.
2- تغییرات اساسی در ارزشهای انسان در بازه زمانی و یا در یک محدوده فرهنگی، و پیشرفت‌های معماری، فن‌آوری، شهرسازی، آثار تاریخی و یا طراحی منظر را نشان دهد.
3- فرهنگ‌های سنتی و یا تمدن‌های موجود یا از بین رفته را معرفی کند.
4- نمونه بارزی از ساختمان‌سازی، معماری و تکنولوژی در تاریخ بشر باشد.
5- نمونه بارز و برجسته‌ای از سکونت سنتی انسان، نحوه استفاده او از زمین، دریا و... باشد. همچنین نشان دهنده تقابل انسان با محیط زیست به خصوص در مواقعی که شرایط زیستن تحت تاثیر تغییرات غیر قابل پیش‌بینی و سخت قرار می‌گیرد.
6- پیوند مستقیم و ملموس با اتفاقات یا نحوه زیستن سنتی، عقاید، ایده‌ها، مفاهیم هنری و ادیبانه جهانی داشته باشد.
7- حاوی پدیده‌ها و مناطق زیبا، استثنایی و ناب طبیعی باشد.
8- نمونه برجسته‌ای از تاریخ زمین به همراه پیشینه زندگی در آن، فرایند‌های در حال پیشرفت زمین‌شناسی، تغییرات زمین بر اثر عوامل زمین شناسی و سیمای جغرافیای طبیعی باشد.
9- معرف و نمونه بارزی از فرایند‌های بوم‌شناسی و زیست‌شناسی جاری در فرایند تکامل زمین، آب سالم، اکوسیستم سواحل و دریاها و مجموعه‌ای از حیوانات و گیاهان باشد.
10- زیستگاه‌‌های مهم و طبیعی که ارزش جهانی برای محافظت از تنوع زیستی دارد همچنین مناطقی که محتوی گونه‌های در معرض انقراض باشد.
فرایند نامزدی یک اثر به عنوان میراث جهانی:
فقط کشورهایی که کنوانسیون میراث جهانی را امضا کرده و نسبت به حفظ میراث فرهنگی و طبیعی تعهد داشته باشند می‌توانند درخواست ثبت جهانی آثار فرهنگی و طبیعی واقع در سرزمین خود را در لیست میراث جهانی یونسکو ارائه دهند.
1- فهرست آزمایشی: قدم اول برای ثبت جهانی این است که کشورها میراث طبیعی و فرهنگی مهم خود را برای مدت 5 تا 10 سال در یک پیش فهرست ثبت می‌کنند. کمیته ارزیابی آثار نمی‌توانند اثر طبیعی و فرهنگی را خارج از این لیست انتخاب کنند.
2- تشکیل پرونده برای معرفی اثر: بعد از ثبت در فهرست اولیه گروه‌های دولتی می‌توانند برای ارائه پرونده معرفی اثر برنامه‌ریزی کنند. نماینده مرکز میراث جهانی به گروه‌های دولتی توصیه‌هایی برای آماده سازی این پرونده می‌کند. این ثبت نام برای بازنگری و کنترل نهایی اثر است.
3- بدنه مشورتی: برای ثبت نام یک اثر کسب نظر دو نفر از مقام‌های مشورتی کنوانسیون میراث جهانی اجباری است. شورای بین‌المللی آثار تاریخی و بناها (ICOMOS) و سازمان جهانی حفاظت از منابع طبیعی (IUCN) دو مقام مشورتی کنوانسیون میراث جهانی هستند.
سومین مقام مشورتی مرکز بین‌المللی مطالعه برای حفاظت و احیای داشته‌های فرهنگی (ICCROM) است.
4- کمیته میراث جهانی: بعد این مراحل کمیته بین دولتی میراث جهانی تصمیم نهایی را در مورد اثر می‌گیرد. این کمیته یکبار در سال برای تصمیم‌گیری درباره گنجاندن اثر در فهرست میراث جهانی تشکیل جلسه می‌دهد. اعضای کمیته می‌توانند نظر خود را به تعویق بیندازند.
5- شرایط انتخاب: برای این که یک اثر به ثبت جهانی برسد بایستی یکی از ارزشهای برجسته جهانی را داشته باشد. این شرایط در کنوانسیون راهنمودهای عملی برای تکمیل کنوانسیون میراث جهانی درج شده است.
کمیته میراث جهانی 851 اثر طبیعی و فرهنگی را در فهرست میراث جهانی قرار داده است. این آثار شامل 660 اثر فرهنگی، 166 اثر طبیعی، و 25 اثر ترکیبی فرهنگی و طبیعی می‌شود. تا نوامبر سال 2007، 185 گروه دولتی کنوانسیون میراث جهانی را به تصویب رسانده‌اند.
در این میان میدان نقش جهان، (1979)، تخت جمشید (1979)، چغازنبیل (1979)، تخت سلیمان (2003) بم و چشم انداز فرهنگی آن (2004، 2007)، پاسارگاد (2004)، گنبد سلطانیه (2005) و بیستون (2006) میراث جهانی ایران را شامل می‌شود.
متن کامل کنوانسیون میراث جهانی را می‌توانید اینجا ببینید.