نمی‌شد آب‌راهی عمیق این‌جا باشد تا این آب‌ها، رهسپار رود و تالاب شوند و خانه‌های مردم را خراب نکنند؟ تا دام‌هایشان نمیرند؟ تا برای فرار از سیل روی نخل‌های خرما پناه نگیرند و گاندوها (تمساح‌های پوزه‌کوتاه) در منطقه پراکنده نشوند؟ تا بتوانند از پرآب‌شدن تالاب جازموریان لذت ببرند؟
«حمیدرضا خدابخشی»، کنشگر آب و محیط‌زیست معتقد است که سیل سیستان و بلوچستان از نظر بزرگی روان‌آب و بارش از دهه‌ی هفتاد تا الآن، سومین بوده است. او به خبرنگار هفته‌نامه‌ی دوچرخه می‌گوید: «سد پیشین» در بلوچستان، چهارهزار مترمکعب سرریز کرده است. این برای رودخانه‌های بزرگ خوزستان قابل درک است. از سال ۱۳۹۵ تا الآن دوبار در سد دز سرریز داشتیم که یک‌بار شش‌هزار مترمکعب بر ثانیه بوده، اما رودخانه‌ی بزرگ دز کجا و رودخانه‌های کوچک سیستان کجا؟»
او درعین‌حال معتقد است که اطلاع‌رسانی گسترده و سریع دنیای امروز باعث شده که سیل، گسترده‌تر به نظر برسد درحالی که در سال‌های گذشته سیلاب‌های بزرگتری در همین منطقه رخ داده است.
- امسال زیاد سیل نیامده؟ از عیدتا به حال دوتا سیل بزرگ داشتیم؟
در کشور ما سال آبی از مهر آغاز می‌شود و تا ۳۱ شهریور سال بعد ادامه می‌یابد. اگر در یک سال هجری شمسی، فروردین و دی سیل دارید، از نظر تقویم آبی، سیل فروردین برای سال گذشته است. الآن ما در سال آبی ۹۹- ۹۸ هستیم و این دو اتفاق در یک سال شمسی و دوسال آبی رخ داده‌اند.
- می‌گویند دوره‌ی ترسالی رسیده، این خبر درست است؟
درباره‌ی آب‌وهوا، اولین جمله‌ای که باید گفت این است که آب و هواشناسی و تغییرات اقلیمی، شامل عدم قطعیت است. اگر من به شما گفتم همین روند را تا اردیبهشت خواهیم داشت، از من نپذیرید، چون جمله‌ام غلط است. باید بگویم احتمال دارد همین روند را تا اردیبهشت داشته باشیم. همیشه قسمتی را باید بگذاریم برای این‌که ممکن است نداشته باشیم.
- وقتی در یک فصل، دچار عدم قطعیت هستیم، چه‌طور می‌توانیم پیش‌بینی طولانی مدت داشته باشیم؟
البته تغییرات آب‌وهوایی از گذشته به آینده می‌آیند؛ مثلاً از سال ۱۳۵۰ تا الآن روندیابی می‌کنند که وضع بارش‌ها یا آب‌وهوا چگونه بوده است؟ سال آبی گذشته‌ی ما، ترسالی بوده است، اما یک‌سال در آمار ۶۰ ساله، تأثیر زیادی ندارد و روی متوسط‌ها اثر نمی‌گذارد. اگر چندسال متوالی این اتفاق بیفتد می‌تواند متوسط‌ها را تغییر بدهد.
- الآن متوسط‌ها چه‌چیزی را نشان می‌دهند؟
اتفاقاً الآن متوسط‌ها بیانگر این هستند که ما به سمت خشک‌سالی می‌رویم. ما در فاصله‌ی زمانی کوتاه، میزان بارندگی را با حجم زیاد داریم؛ مثلاً در اهواز در دوساعت، ۷۵ میلی‌متر بارش داشتیم. این ۷۵ میلی‌متر قبلاً ظرف یک ماه اتفاق می‌افتاد.
تعداد بارش‌ها کاهش پیدا کرده، اما حجم بارش افزایش داشته است. این روند می‌گوید میزان حجم در طول سال کاهش پیدا می‌کند یعنی سیل و خشک‌سالی را با هم داریم.
- سیل و خشک‌سالی هم‌زمان امکان‌پذیر است؟
بله. مثلاً محصولات کشاورزی در یک فصل برداشت می‌شود. سیستان و بلوچستان بارندگی تمام سالش را در دو روز داشته و این به نفع کشاورزی نیست؛ کشاورز هر ۱۰روز یک‌بار آب می‌خواهد.
امیدواری ما در زمستان این است که بارش‌ها ۱۰روز یک‌بار تکرار شوند. به این بارش‌ها، آب سبز می‌گویند. بارانی که متناوب تکرار می‌شود.
- این امکان وجود نداشت که آب‌های ناشی از سیل، جمع و ذخیره‌سازی شود تا هدر نرود؟
در استان سیستان و بلوچستان به‌طور اعم (ممکن است در نقاط خاصی در همین استان فرق کند) چون دشت است و ماهیتش با بادهای موسمی و کویر گره خورده، این امکان وجود ندارد. آن‌جا آب‌خوان ندارد که این آب‌ها را تزریق کنند.
سیل در این استان، چیز غریبی نیست؛ چه آن‌موقع که سد نداشتند و چه حالا که سد دارند. اگرچه این سیل را در چند سال گذشته نداشتند، اما الآن که اتفاق افتاده، پدیده‌ی طبیعی‌شان است. بارندگی شدید از اواخر دی تا اواسط بهمن همیشه بوده و غیر از همین اندازه که در سدهای بلوچستان است که حجم بسیار محدودی دارد، دیگر امکان ذخیره‌سازی بیش‌تر نیست.
- اگر آب‌خیزداری ما درست انجام می‌شد، این امکان وجود داشت که هم آب ذخیره شود و هم خرابی نباشد؟
بله، آب‌خیزداری به‌عنوان فعالیتی برای کنترل سیلاب، کنترل فرسایش و رسوب باید انجام شود و این‌که چنددرصد انجام شده، من اطلاعی ندارم. باید مطالعات انجام شود و هرنوع فعالیت آب‌خیزداری مناسب شناسایی و انجام شود؛ چه مطالعات برروی پوشش گیاهی و چه سازه. یعنی در صورت امکان، سازه‌هایی ساخته شود که سرعت و پراکندگی سیل را کنترل کنند و یا جابه‌جایی سازه‌ها و خانه‌ها از محل‌های سیل‌خیز.
در خوزستان که می‌دانم چه‌قدر کار مطالعاتی انجام شده و نقاط فرسایش شناخته شده و نوع آب‌خیزداری در استان خوزستان و حوزه‌ی زاگرس شناسایی شده، هنوز مشخص نیست چه‌قدر کار انجام شده است.
- باوجود همه‌ی اقدامات پیشگیرانه، بازهم در همه‌ی دنیا سیل می‌آید. چرا ؟
سیل پدیده‌ای است مثل زلزله. شما نمی‌توانی جلوی زلزله را بگیری! به آسمان هم نمی‌توانی بگویی نبار! باید تا می‌توانی خودت را ایمن کنی.
در سال ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ میلادی در فرانسه و آلمان سیل آمد و کشته هم داد، اما موضوع این است که اگر آن‌ها کنترل‌ها و اقدامات پیشگیرانه را از قبل انجام نمی‌دادند، آمار خسارت‌ها خیلی بزرگ‌تر بود.
- تبعات محیط‌زیستی سیل اخیر چه بود؟
فارغ از خرابی‌هایی که سیل به‌بار آورده، اگر روی مثبت قضیه را نگاه کنیم، محیط‌زیستی‌ها از این پدیده استقبال می‌کنند، چون عاملی است برای تغذیه‌ی دریای عمان و این ریزمقوی‌های داخل سیل، انرژی لازم برای دریای عمان را فراهم می‌کند. سیل برای گردش آب دریای عمان هم مفید است.
«جازموریان» هم که سال‌ها به کانون تولید ریزگرد در منطقه تبدیل شده بود، حالا آب‌گیری شده و امیدواریم سال‌های بعد هم تداوم داشته باشد. البته این ناراحت‌کننده است که خانه‌های مردم که نزدیک تالاب بوده خراب شده، که با مطالعات و انجام اقدامات پیشگیرانه می‌توان میزان خسارت‌های ناشی از سیل را کاهش داد.