همشهری آنلاین - محمدرضا ربیعیان: موسیقی جنوب خراسان (قائن، گناباد و بیدخت، بیرجند، طبس و فردوس) بر پایۀ شعر فارسی است، اما از نظر کمیت و کیفیت به گستردگی موسیقی شرق خراسان نیست و از سوی دیگر، با موسیقی سیستان پیوند دارد.
سازهای موسیقی خراسان جنوبی شامل دوتار، دهل، سرنا، دایره و نی چوپانی است. ویژگی موسیقی جنوب خراسان حرکات ریتمیک و نمایشی است. موسیقی در این منطقه به‌ویژه در شهرستان بیرجند سابقه‌ای طولانی دارد و دارای رقص‌ها و موسیقی‌های بسیار متنوعی است. رقص پِلتان (حرکات نمایشی و نمادین سرنانواز و دهل‌نواز)، چوب‌بازی، اسب چوبی (نمایش موزیکال آیینی گروهی) و دست‌بازی از جمله رقص‌های مرسوم خراسان جنوبی است که در جاهای دیگر خراسان هم وجود دارند.
ریتم‌های پنج‌ضربی (سه‌تایی و دوتایی) متداول در این منطقه دارای ویژگی‌های خاص خود است و در دیگر نقاط ایران مرسوم نیست. در منطقه قهستان و بیرجند رقص‌ها و آوازها و موسیقی سازی و آوازی رواج دارد.
برخی قطعات موسیقی ویژه رقص‌های محلی در این منطقه عبارتند از: اصیل، ناره‌ناره، چنشتی، چپ و راست، شیرجه و سه‌ضرب. چنشتی، فورگی، سرکاریزی و رکاتی نیز از جمله رقص‌هایی است که به صورت انفرادی، دونفره و گروهی اجرا می‌شود.
چوب‌بازی یک نوع ورزش است و آهنگ‌های ویژۀ آن عبارتند از: آزاد، کنار به خاک، وسط به خاک، پک‌پک، دست به خواب، پشت و گندم‌کاری. آنچه در مجالس عروسی و بعضی مناسبت‌های دیگر به نام چوب‌بازی اجرا می‌شود نمادی از حرکات جنگی است. امروزه چوب‌بازی با همراهی سرنا و دهل یا قشمه و دایره اجرا می‌شود.
آهنگ‌های متداول و قدیمی این منطقه شامل عروس‌کشو (عروس‌کشان)، محمل، روش (شبیه مارش است)، نصر و جو (نصر و جان)، کوچه‌باغی، سبزه‌نمکی، غلام‌پخش، پیش‌باز، لالایی و استقبال (خوشامدگویی) است.
نوعی دوبیتی‌خوانی موسوم به فراقی نیز در این منطقه رواج دارد که طی آن روستاییان دایره‌وار می‌نشینند و هر یک با خواندن دو بیت از اشعار محلی به بیان هجران و فراق خود می‌پردازند. شیوۀ خواندن یکسان و تکراری است و هر فرد بیت آخر را به گونه‌ای می‌خواند که نفر بعد از لحن خواندن آن می‌فهمد که نوبت اوست و باید فراقی را ادامه دهد.
حسن عبدالله‌زاده، محمدعلی میرعلی‌زاده، احمد و محمد سلم‌آبادی و حسین حیدری بیدختی از نوازندگان مشهور سرنا و دهل در جنوب خراسانند.
منابع:
از نجوای سنت تا غوغای پاپ، محمود خوشنام، فرهنگ جاوید، چاپ اول، ۱۳۷۹؛
آشنایی با موسیقی نواحی ایران (کتاب اول)، هوشنگ جاوید، سورۀ مهر، چاپ دوم، ۱۳۸۴.