«دومین دریاچه شور جهان»، «بزرگترین زیستگاه طبیعی آرتمیا»، «بیستمین دریاچه بزرگ جهان»، «شورترین دریاچه جهان که حیات در آن جریان دارد» و«بزرگترین دریاچه داخلی ایران» ولی امروزه در کنار این عناوین، یک رویکرد جدید دیگر نیز دیده می‌شود که خبر از بحران زیست محیطی دارد که این زیست‌بوم با ارزش با آن دست به گریبان شده است.
چند سال قبل در رسانه ملی رسما اعلام شد که دریاچه ارومیه 15 سال دیگر خشک خواهد شد! آن روز مشخص نشد که این خبر براساس چه مطالعاتی و طبق کدامین دلایل و محاسبات علمی مطرح شد؛ ولی هرچه بود حداقل توانست بخش‌هایی از صفحات نشریات و سایت خبرگزاری‌های رسمی را تا به امروز به‌خود اختصاص دهد و حتی بحث داغ محافل خانوادگی نیز شود.
اگر مروری کوتاه بر عناوین خبری و مقالات چند سال اخیر داشته باشیم مطالب جالبی درخصوص دریاچه ارومیه خواهیم یافت که به‌واقع جای تامل دارد!
مورخه 28/6/84 (خبرگزاری...): دریاچه ارومیه تا 50سال دیگر نمکزار می‌شود.26 ماه بعد؛ مورخه 26/8/86 (روزنامه...): 8 سال دیگر دریاچه ارومیه خشک می‌شود.
تنها بعد از گذشت 2 روز؛ مورخه 28/8/86 (روزنامه...): دریاچه ارومیه با روند کنونی تا 20 سال دیگر خشک و به شوره زار تبدیل می‌شود.
32 روز بعد؛ مورخه 1/10/86 (روزنامه...): دریاچه ارومیه تا 5 سال دیگر خشک و از بین خواهد رفت.
اگر تمامی این ادعاها را به سال 1387 معادل‌سازی کنیم باید نتیجه گیری کرد که: دریاچه ارومیه تا 47 سال دیگر نمکزار می‌شود. 7 سال دیگر دریاچه ارومیه خشک می‌شود.
دریاچه ارومیه با روند کنونی تا 19 سال دیگر خشک و به شوره زار تبدیل می‌شود.دریاچه ارومیه تا 4 سال دیگر خشک و از بین خواهد رفت.
آیا بین آمار 4 سال، 19 سال و 47 سال که به‌عنوان واپسین سال‌های حیات دریاچه ارومیه مطرح شده است، هماهنگی وجود دارد؟ طی 15 سال گذشته دریاچه ارومیه 20 الی 25درصد از مساحت خود را از دست داده است، در این صورت آیا می‌توان باور کرد که در 4 سال آینده، باقیمانده دریاچه نیز خشک شود؟
البته شاید این اتفاق نیز بیفتد ولی نه به‌دلیل روند خشکسالی کنونی، بلکه به سبب یک پدیده مخرب زیست محیطی دور از انتظار و نادر! همانند ال نینو که توانست در کوتاه مدت تاثیرات باور نکردنی از خود به‌جای بگذارد.
همان طور که اشاره شد طی سال‌های گذشته بخش‌هایی از دریاچه خشک شده است، حال اگر کم آبی در منطقه به همان شیوه گذشته ادامه یابد آیا دریاچه ارومیه در سال‌های آینده به سرعت سال‌های قبل روند خشک شدن را طی خواهد کرد؟ در طول این مدت یعنی از سال 74-73 شوری آب دریاچه ارومیه از 166 گرم در لیتر به حدود 280 گرم در لیتر افزایش یافته است و گاهی در فصل تابستان به حد اشباع نیز می‌رسد (بیش از 300 گرم در لیتر).
طبق یک قانون ساده شیمی شدت تبخیر با میزان مواد محلول در آب رابطه عکس دارد، یعنی با افزایش شوری و رسیدن به حد اشباع سرعت تبخیر کاهش می‌یابد.
از طرف دیگر در این مدت مساحت دریاچه ارومیه یک پنجم تا یک چهارم کاهش یافته است.
براساس قوانین اکولوژیکی شدت تبخیر با مساحت، زیست‌بوم‌های آبی رابطه مستقیم دارد یعنی با کاهش مساحت، شدت تبخیر نیز کاهش خواهد یافت زیرا سطح تماس آب با هوای مجاور کم می‌شود.
بنا به دلایل ذکر شده حتی اگر روند خشکسالی به‌صورت سال‌های قبل ادامه یابد، انتظار می‌رود سرعت تبخیر دریاچه کمتر از گذشته باشد.
طی سال‌های اخیر آمارهایی به‌صورت ماهانه و سالانه درخصوص تغییرات ارتفاع دریاچه ارومیه منتشر شده است.
این آمارها تنها می‌تواند یک معیار کیفی از وضعیت دریاچه ارومیه باشد ولی اکثرا مشاهده می‌شود که به استناد این آمار تحلیل‌هایی درخصوص تغییرات حجم آب دریاچه، میزان تبخیر و حتی مدت زمان باقی مانده از عمر دریاچه ارومیه ارائه می‌شود.
تغییرات ارتفاع در هر زیست‌بوم آبی به شیب بستر و توپوگرافی آن زیست‌بوم بستگی دارد بنابراین هیچ الزامی وجود ندارد که تغییرات ارتفاع همیشه رابطه مستقیم با میزان کمی تبخیر و تغییرات حجم آب داشته باشد بلکه رابطه آن یک رابطه کیفی است؛ برای مثال اگر در یک دریاچه ارتفاع دو برابر سال قبل کاهش یافته باشد نمی‌توان نتیجه گرفت که سرعت تبخیر و حجم آب تبخیر شده نیز دو برابر سال قبل بوده است! هرچه شیب بستر کم، کاهش ارتفاع، بیشتر و برعکس اگر شیب بستر بیشتر باشد کاهش ارتفاع کم خواهد بود.
به همین ترتیب میزان عقب نشینی و پیشروی آب نیز از الگوی شیب بستر پیروی می‌کند؛ برای مثال در دریاچه ارومیه شیب بستر در ناحیه جنوبی به‌مراتب کمتر از ناحیه شمالی است در نتیجه عقب نشینی در بخش جنوبی در برخی مناطق حتی به بیش از یک کیلومتر نیز می‌رسد ولی در بخش شمالی عقب نشینی آب به‌صورت محسوس کمتر از بخش جنوبی است لذا مقدار عقب نشینی و یا پیشروی آب نیز نمی‌تواند معیاری برای تحلیلهای کمی باشد.
تنها زمانی می‌توان از تغییرات ارتفاع، تحلیلهای کمی درخصوص تبخیر و تغییرات حجم آب به‌دست آورد که توپوگرافی دقیقی از دریاچه در اختیار باشد که در مورد دریاچه ارومیه چنین اطلاعاتی در دست نیست، مگر اطلاعات اولیه در مورد عمق سنجی برخی مناطق.
اگر چنین اطلاعاتی در مورد توپوگرافی دریاچه نیز در دست باشد تا کنون به‌صورت رسمی در تحلیلهای اکولوژیکی سال‌های اخیر از آن استفاده نشده است!
به نظر می‌رسد آمار ارائه شده درباره سال‌های باقیمانده از عمر دریاچه ارومیه بر پایه برخی تحلیلهای غیرعلمی از اطلاعات مربوط به تغییرات ارتفاع و پسروی آب دریاچه بوده است.
البته در این بین نباید اظهار نظرهای شخصی را فراموش کرد، برای نمونه در مقاله‌ای که در تاریخ 1/10/86 در یکی از روزنامه‌ها به‌چاپ رسید، آمده بود میزان نمک دریاچه ارومیه که روزی 80گرم در لیتر بود اکنون به بیش از 400گرم در لیتر رسیده است.
از سال آبی 45-44 سازمان آب استان آذربایجان غربی اقدام به ثبت تغییرات سطح آب دریاچه ارومیه کرده است، بر پایه همین اطلاعات دوره پر آبی دریاچه براساس میانگین ارتفاع سطح دریاچه ارومیه متعلق به سال آبی 74-73 است.
از طرفی گزارشات مربوط به شوری آب دریاچه که توسط دانشگاه گنت بلژیک منتشر شده حاکی از آن است که در سال 1995 (74-73) میانگین شوری سالانه دریاچه ارومیه 166 گرم در لیتر بوده است و تنها در یک ایستگاه (جنوب شرق دریاچه) و آنهم تنها در دی ماه 73 شوری به پایین‌ترین حد خود یعنی 128 گرم در لیتر رسیده است.
حال آن روزگاری که شوری آب دریاچه به 80 گرم در لیتر می‌رسیده چه زمانی بوده است؟ از طرفی بالاترین میزان شوری دریاچه که تا کنون از طرف محققین و کارشناسان به‌صورت رسمی گزارش شده است 330-320 گرم در لیتر است.
در واقع بعد از شوری 280 گرم در لیتر به تدریج نمک دریاچه شروع به ته نشین شدن می‌کند و در شوری 330-320 گرم در لیتر به حد اشباع می‌رسد. با این اوصاف شوری بیش از 400 گرم در لیتر توسط چه کسی و از چه منطقه‌ای گزارش شده است؟!
واقعیت انکار شده
صرف‌نظر از تمامی موارد ذکر شده، مروری بر وضعیت دریاچه ارومیه در 14 سال قبل خالی از لطف نخواهد بود.
امروزه اگر بخواهیم وضعیت دریاچه ارومیه را به تصویر بکشانیم همواره از آمار و ارقام مربوط به سال‌های 74-73 استفاده می‌شود.
ولی مشخص نیست چرا همگی بحرانی را که آن سال‌ها دریاچه ارومیه بدان گرفتار بوده انکار می‌کنیم؟
آن سال‌ها، در اثر بارندگی‌های شدید آب دریاچه به‌قدری پیشروی داشته که زمینهای کشاورزی به‌خصوص در ناحیه رشکان و بسیاری از پلاژها و مناطق تفریحی در منطقه گلمانخانه زیر آب رفته بودند.
سنگ‌چین‌های امتداد ساحل دریاچه ارومیه علی الخصوص در منطقه گلمانخانه گواهی بر این وضعیت انکار شده است.
براساس آمار 40ساله سازمان آب آذربایجان غربی وضعیت نرمال و طبیعی دریاچه ارومیه را باید در سال‌های 66-58 جست‌وجو کرد.
در سال‌های قبل از این تاریخ دریاچه بار دیگر با بحران کم آبی شدید دست به گریبان بوده است به‌طوری‌که گزارشات رسمی نشان می‌دهد که در مرداد سال 46 شوری دریاچه در منطقه جنوبی آن 280 گرم در لیتر بوده است (کتاب چشمه‌های آذربایجان، دکتر جنیدی) و در سال‌های 70 لغایت 76-75 دریاچه با بحران پر آبی مواجه شده و از سال‌های 76-75 روند خشکسالی دریاچه بار دیگر تکرار شده است.
اگر به آمار شوری دریاچه ارومیه در سال 66 که توسط محققین دانشگاه تبریز گزارش شده نظری اندازیم متوسط شوری در فصل بهار و پاییز چیزی در حدود 230 گرم در لیتر بوده است در حالی‌که طبق گزارش دانشگاه گنت بلژیک شوری در سال 74-73 (بحران پر آبی دریاچه ارومیه) به 166گرم در لیتر کاهش یافته بوده است.
بنابراین اگر بخواهیم مقایسه‌ای اصولی از وضعیت دریاچه ارومیه داشته باشیم باید از اطلاعات دهه 60 استفاده کنیم که در این زمان زیست‌بوم دریاچه ارومیه نسبت به کلیه عوامل اکولوژیکی خود در حالت تعادل بوده است.
دریاچه ارومیه درافق دور
با وجود تمامی دلایل و مطالب ذکر شده نمی‌توان وضعیت اسفناک دریاچه ارومیه را منکر شد؛ اما نباید فراموش کرد که تاریخ مصرف برخی از این پیشگویی‌های غیرعلمی در حال اتمام است.
بی‌تردید یکی از دلایلی که دیگر مردم به مسایل زیست محیطی توجه ندارند همین بزرگنمایی‌های غیرعلمی و شایعه پراکنی‌هایی است که باعث شده واقعیتهای دردناک طبیعت رو به افول در پشت این شایعات و اظهار نظرهای غیرمسئولانه مخفی شوند.
آیا دریاچه ارومیه تا چند سال دیگر خشک خواهد شد؟! و آیا اصلا خشک می‌شود یا نه؟
اظهار نظر درخصوص این موضوع نه در صلاحیت یک فرد بلکه وظیفه یک تیم تحقیقاتی مجرب و متخصص است که با در نظر گرفتن کلیه جوانب و با تکیه بر بررسی‌ها و محاسبات علمی به این پرسش پاسخ دهد.
ولی باید قبول کرد که دریاچه ارومیه با ادامه شرایط فعلی می‌رود تا در آینده نه چندان دور عنوان بحرالمیت دوم را به‌خود اختصاص دهد زیرا ذخایر آرتمیا و جلبک‌های دریاچه ارومیه به شدت کاهش یافته و از طرفی حیات پرندگان بومی و مهاجر این دریاچه نیز به مخاطره افتاده است. و این واقعیت دریاچه ارومیه است!!
آیا دریاچه ارومیه به سرنوشت دریاچه آرال دچار خواهد شد؟! و آیا وضعیت دریاچه آرال را می‌توان به دریاچه ارومیه تعمیم داد؟
*کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری