به گزارش همشهری‌آنلاین به نقل از تسنیم، استان اردبیل با مساحت ۱۷ هزار و ۹۵۳ متر مربع در شمال غرب ایران و در حدفاصل مناطق حوزه جنوب غرب دریای خزر، قفقازاز یک سو و حوضه دریاچه ارومیه از سوی دیگر واقع شده است.
این استان با طول ۲۹۰ کیلومتر و عرض ۱۳۲ کیلومتر دارای عوارض طبیعی مهمی همچون دشت مغان، دشت اردبیل، کوهستان سبلان و ارتفاعات باغرو بوده و سه رود ارس، قیزیل اوزن و قره سو شریان‌های آبی مهم آن را تشکیل می‌دهند.
قابلیت‌های طبیعی و جغرافیایی غنی استان اردبیل باعث شده تا این خطه از دیر باز مسکن انسان بوده و استقرارگاه‌های مهمی در مناطق مختلف آن شکل بگیرد. به عبارت دیگر تاریخ حادثه‌ای است که در بستر جغرافیا اتفاق می‌افتد و اردبیل با دارا بودن منابع آب و خاک حاصلخیز و موقعیت ژئوپولیتیکی توانسته در طول تاریخ شاهد رویدادهای مهم و تاثیر گذاری در حیات بشری آسیای جنوب غربی باشد.
باستان شناسان می‌گویند از منظر باستان‌شناسی استان اردبیل را می‌توان به چند حوزه فرهنگی تقسیم بندی کرد. حوزه اول دشت مغان و کریدور دره ارس با حوضه آبریز دره یورد (دره رود) است. حوزه دوم دشت اردبیل با کوهستان سبلان و حوضه آبریز قره سو بوده و سومین حوزه فرهنگی استان اردبیل ارتفاعات باغرو و حوضه آبریز قیزیل اوزن را شامل می‌شود. خبرگزاری تسنیم در سه بخش مهمترین یافته‌های باستان‌شناسی این سه حوزه را در اختیار مخاطبان خود و پژوهشگران قرار خواهد داد.
در شمال استان اردبیل، دشت مغان مشتمل بر شهرستان‌های آصلاندوز، پارس‌آباد، بیله سوار و گرمی از شمال به رود ارس، از شرق به رودخانه بلغار چایی (بالهارود)، از غرب به دره یورد (دره رود) و از جنوب به ارتفاعات صلوات داغی محدود می‌شود.
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل در خصوص آغاز کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه گفت: قبل از جنگهای ایران و روسیه، دشت مغان مناطق وسیعتری در جنوب شرق دریای خزر را در بر می‌گرفت که متاسفانه طبق معاهده ترکمن چای بخش اعظم آن از ایران جدا و به تصرف روسیه درآمد.
روح الله محمدی تصریح کرد: مطالعات باستان‌شناسی دشت مغان نشان دهنده سکونت انسان در آن از دوران پالئولتیک تاکنون است. طبق بررسی‌های باستان‌شناسی صورت گرفته سواحل رود ارس و دره یورد (دره رود) دارای محوطه‌هایی مربوط به دوران پالئولتیک قدیم و با قدمت بیش از سیصد هزار سال است.
وی ادامه داد: اولین مطالعات باستان‌شناسی دشت مغان در سال ۱۳۴۵ ه. ق در مناطق جنوبی آن و در محدوده فعلی شهرستان گرمی مغان صورت پذیرفت و آثاری از دوره اشکانی شناسایی شد.
محمدی گفت: در نتیجه این مطالعات مشخص شد دشت مغان به عنوان یکی از مهمترین مراکز جمعیتی دوره اشکانی مطرح بوده و هنر، صنعت و معماری بسیار شکوفایی داشته است.
وی افزود: در عین حال طرح ایجاد کشت و صنعت مغان باعث انجام دور دوم مطالعات باستان‌شناسی در بخش‌های شمالی دشت مغان شد و محوطه‌های مهمی همچون نادر تپه سی آصلاندوز، قلعه اولتان پارس آباد و قبور عصر آهن واقع در حوضه دره یورد (دره رود) کاوش شد و آثاری از عصر مفرغ تا دوره افشار کشف و شناسایی شد.
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل اضافه کرد: بعد از انقلاب اسلامی دوره سوم مطالعات باستان‌شناسی دشت مغان از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۵ با کاوش محوطه‌های قلعه اولتان، تپه ایگدیر و نادر تپه سی پیگیری شد و این مطالعات نشان داد دشت مغان و به خصوص سواحل رود ارس در عصر مفرغ قدیم یکی از خواستگاه‌های فرهنگی منطقه از قفقاز تا شرق آناتولی و مناطق داخلی ایران بوده است.
وی اظهار کرد: همچنین این مطالعات نشان داد که دشت مغان از دوره تاریخی تا ایلخانی در مسیر یکی از شاهراههای مهم جاده ابریشم معروف به قفقاز یولی بوده و یکی از منظم‌ترین سیستم آبرسانی خاورمیانه را داشته است.
به گفته محمدی کانال معروف به نادر در دوره تاریخی از آصلاندوز تا جعفرآباد مغان را مشروب می‌ساخته و باعث رونق کشاورزی و افزایش جمعیت منطقه بوده است.
شناسایی و کشف شهرهای تاریخی در آخرین کاوش‌ها
این باستان شناس اظهار کرد: مطالعات جدید باستان‌شناسی با هدف شناسایی شهرهای تاریخی دشت مغان و مسیر ارتباطی معروف به «قفقاز یولی» انجام گرفت.
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل تاکید کرد: در نتیجه مطالعات دو سال اخیر مشخص شد که جاده قفقاز در دشت مغان با یک راه اصلی معروف به دَوَه یولی مناطق جنوب غرب دریای خزر را به بازار مهم شهر تاریخی برزند مرتبط می‌ساخته است.
محمدی افزود: همچنین مطالعات اخیر نشان داد دشت مغان در اوایل دوره اسلامی دارای قلعه‌های مستحکمی متعلق به خرمدینان بوده و برای اولین بار در منطقه آذربایجان یک ساخلوی خوارزمشاهی در قلعه آلاجوق کشف شد.
وی اظهار کرد: از این گذشته یافته‌های قلعه یئل سویی مهر تاییدی بر تولیدات صنعتی اعم از ذوب فلز و کارگاه‌های تولید سفال در منطقه است.
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل تاکید کرد: مطالعات باستان‌شناسی شهر تاریخی برزند قالاسی نشان می‌دهد برای حفاظت شهر و کاروانیان برج‌های دیده بانی متعدد در ارتفاعات مشرف به شهر ایجاد شده و برای تامین آب پایدار شهر به احداث چند رشته قنات پرداخته‌اند.
عبور جاده تاریخی قفقاز و شکل گیری تمدن‌های کهن در مغان
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل معتقد است به طور کلی می‌توان گفت مطالعات باستان‌شناسی دشت مغان نشان می‌دهد جاده قفقاز که از دربند داغستان تا میانه امتداد داشته یکی از راه‌های مهم تجاری و تبادل کالا و اندیشه از دیرباز تاکنون بوده و شهرهای مهمی همچون اولتان (ورثان قدیم)، باجروان و برزند در مسیر آن شکل گرفته است.
محمدی افزود: احداث کانال آبرسانی در دوره تاریخی با عرض بیش از دوازده متر نشانگر توانایی مهندسان در تامین آب کشاورزی برای تراس اول دشت مغان بوده و به دلیل واقع شدن در بین حوزه‌های فرهنگی مهم دنیای باستان (قفقاز، جنوب غرب خزر و آذربایجان ایران) نقش مهمی در تبادل ایده، اندیشه، کالا و مردم ایفا کرده است.
اما باید پرسید این خطه غنی به لحاظ تاریخ و منابع امروز تا چه حد از قبل مواریث فرهنگی و تاریخی خود بهره‌مند بوده و محوطه‌های کاوش با تعریف زیرساخت به مقصد گردشگری تبدیل شده است؟ مواهب این خطه هر یک به تنهایی می‌تواند به عنوان یک جاذبه معرفی شده و مرزی بودن شهرهای آن، این آثار را مقصد سفرگردشگران خارجی تبدیل کند. گزارش از ونوس بهنود