همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: خبری از رونق اقتصادی در شهرها و روستاهای اطراف هامون نیست. قایق‌های فرسوده و وارونه در بستر تالاب به خاک نشسته‌اند و نشان از روزهایی دارند که ساکنان حاشیه تالاب در روزگار پرآبی صیادی می‌کردند.
دو سال است که آسمان در افغانستان بیشتر از سال‌های طولانی قبل می‌بارد. بارانی که چند صد کیلومتر آنطرف‌تر می‌بارید و راهی تالاب هامون می‌شد، سال‌ها است با سد «کجکی» در افغانستان مهار و راهی کشتزارهای آن کشور می‌شود. هر آنچه به تالاب هامون می‌رسد، ناشی از سیلاب‌ی است که حتی افغانستان هم نتوانسته حجم آنرا با احداث سد کجکی مهار کند.
ظرفیت آبگیری این سد ۲٫۸ میلیارد متر مکعب یا یک سوم ذخیره دریاچه هامون است. براساس معاهده‌ای که سال 1351 بین ایران و افغانستان به امضاء رسید، قرار است در هر ثانیه 26 متر مکعب (850 میلیون مترمکعب) آب راهی هامون شود. ولی این تعهدات با بهانه‌هایی مانند حضور طالبان در افغانستان تاکنون بطور کامل عملیاتی نشده است. در نتیجه بیکاری و بروز گردوغبار تنها عایدی ایران از تالاب هامون است.
مذاکرات بر سر حقابه هامون به نتیجه نرسیده و به نظر می رسد پیدا کردن راه‌حل‌های جایگزین تا آن زمان تنها راه چاره باشد. مهاجرت‌های گسترده، فقر، بیکاری و تعدی به عرصه‌های اندک تالاب در بخش ایرانی هامون، حالا فراگیر شده است؛ به طوری که روستاهای زیادی در منطقه خالی از سکنه شده و برای انتقال و مسدود کردن همان اندک آب ناشی از سیلاب در بخش‌های کشاورزی و صیادی، اقدام به نصب دایک و حفر گودال شده است.
برای راه‌اندازی اقتصاد محلی در حاشیه هامون، پروژه‌های نیمه جان انجام شده ولی هیچکدام به نتیجه مطلوب نرسیده‌اند. در روزهای پایانی اسفندماه 98 تیمی به نمایندگی از برنامه توسعه ملل متحد (UNDP) از چهره هامون بدون رونق اقتصادی، بازدید کرد.
براساس سندی که بین سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران و سازمان ملل امضا شد، قرار است پروژه «ارتقای مدیریت جامع منابع طبیعی برای احیای اکوسیستم تالاب و حمایت از معیشت‌های جایگزین جوامع محلی در تالاب‌های هامون» ظرف 5 سال اجرایی شود.
علی ارواحی، مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران در اینباره می‌گوید: هدف این پروژه که با حمایت مالی اتحادیه اروپا اجرا خواهد شد این است که بتواند به نقش و ارتباط زندگی مردم در تالاب‌های هامون و همچنین حیات هامون در زندگی مردم توجه کند و همزمان بتواند هم روی موضوع حفاظت از این تالاب و هم ارتقای سطح معیشت اهالی اطراف آن کار کند.
در این پروژه تلاش بر این است که فشار بر منابع تالاب‌های هامون (هامون پوزک، هامون سابوری و هامون هیرمند) و به طور خاص بر منابع آبی مجموعه این تالاب‌ها به حداقل ممکن برسد.
وحید پورمردان، مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان در گفت و گو با گروه زیست بوم روزنامه همشهری می‌گوید: تالاب هامون از دیرباز بهره‌برداران و ذینفعانی مانند کشاورزان، صیادان و دامداران داشت. با خشکسالی‌های پیاپی اما بهره‌برداران، برای تامین معیشت تا آنجا که توانستند این تالاب را تحت فشار قرار دادند. البته در دو سال اخیر برای برداشته شدن فشار از تالاب اجازه جالیزکاری به افراد داده نشده و دایک‌ها و گودال‌های انتقال و نگهداشت آب برچیده شده است.
وقتی به جامعه محلی اجازه داده نشود که از طریق تالاب امرار معاش کنند باید به آن‌ها راه‌حل جایگزین داد، آنچه سازمان حفاظت محیط‌زیست با همکاری برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP) در تلاش برای تحقق آن هستند، پیدا کردن چند راه‌حل جایگزین به جای صیادی، جالیزکاری و چرای بی‌رویه دام در بستر خشکیده تالاب هامون است.
هر چند اینروزها با بروز پندومی کرونا، اجرای این سند همکاری کند شده است. اما به گفته وحید پورمردان باید به همه راه‌هایی فکر کرد که امکان رونق بخشی به معیشت مردم را فراهم کند. او به همشهری می‌گوید: در بازدید نماینده سازمان ملل، باقیمانده سفال‌های هزاران ساله شهر سوخته به مانند جوانان بیکاری که دور هم سر کوچه‌ها جمع شده بودند و قایق‌های به خاک نشسته اهالی روستاهای اطراف هامون، جلب توجه کرد، اما برای آن‌ها جالب تر این بود که چرا دیگر هیچ کارگاه سفالگری در این منطقه دایر نیست.
شاید بتوان اهالی حاشیه هامون را با مشاغلی هزاران ساله یا مشاغلی مدرن مانند گردشگری نجات داد. تا آنزمان اما، حافظان سرزمین رستم، نظاره‌گر تیرهایی در تاریکی هستند که به صورت پایلوت در سرزمین‌شان اجرا می‌شود.