همشهری آنلاین - محمد بلبلی: در استان خراسان شمالی شب قبل از نیمه شعبان را «برات» می‌گویند و در بجنورد، در این شب‌ها مردم با روشن‌کردن شمع بر گلزار درگذشتگان خود برای شادی روح آنها دعا می‌خوانند و چراغانی‌کردن مزار مردگان به چراغ برات معروف شده‌است.
آیین برات نیز همچون بسیاری از رسم و رسوم کهن ایرانی آن‌گونه که باید مورد نقد و بررسی قرار نگرفته، ولی برخی پژوهشگران معتقدند اسنادی وجود دارد که این آیین در اصل زرتشتی است و با ظهور اسلام رنگ و بوی اسلامی به خود گرفته و در فرهنگ دینی و اسلامی نیز ورود یافته و این سنت حسنه همچنان در ایران زمین برگزار می‌شود.
گرامیداشت مردگان در بین ایرانیان
ایرانیان از دیرباز برای رفتگان خود احترام خاصی قایل بوده و سعی می‌کرده‌اند که به نوعی روح آنان را از خود راضی نگه دارند و بر اساس همین سنت مراسم گوناگونی برای تجلیل از مردگان و شادی روح آنها و طلب آمرزش برای اموات در نقطه نقطه ایران زمین وجود دارد. در استان خراسان به این رسوم "چراغ برات" می‌گویند که موضوع شناخته‌شده‌ای در بین ایرانیان به خصوص خراسانی‌هاست.
البته این سنت حسنه در بین مردم استان تهران و برخی دیگر از استان‌های کشور در آخرین جمعه ماه اسفند هر سال برگزار می‌شود و در مناطقی از استان‌های گیلان و آذربایجان و یزد نیز در یکی از روزهای جمعه از ماه رجب برای خیرات مردگان چنین مراسمی برگزار می‌کنند.
اما مردم خراسان در نیمه‌های ماه شعبان هر سال، یعنی طی روزهای یازدهم تا چهاردهم یا دوازدهم تا پانزدهم شعبان با برگزاری مراسم مذهبی ویژه‌ای با عنوان برات یاد و خاطره عزیزان از دست‌رفته را گرامی داشته و به یاد مردگان خیرات می‌کنند.
دامنه این رسم آن‌چنان گسترده است که به ماه شعبان در این منطقه ماه برات نیز می‌گویند. مراسم شب‌های برات یا چراغ برات سابقه‌ای دیرینه دارد.
برات؛ تلفیق ایرانی - اسلامی
مراسم چراغ برات که در سه شب و روز یازده تا چهارده شعبان یا دوازده تا ۱۵ شعبان در استان خراسان برگزار می‌شود، ریشه دینی ندارد و در چند صد ساله حضور اسلام در ایران این سنت مورد تایید پیشوایان دینی قرار نگرفته‌است. برخی معتقدند این سنت حسنه مربوط به ایران باستان است و به دلیل عجین شدن این رسوم با دین مبین اسلام تاکنون مخالفتی از سوی مراجع دینی با آن نشده‌است.
بری پژوهشگران می گویند ایرانیان مسلمان شده به خصوص در قرون سوم و چهارم هجری تلفیقی از باورهای ایرانی و اسلامی خود ساختند. گفته می‌شود هزار سال پیش در خراسان بزرگ عید یا مراسم لیله‌البرات یا لیله‌الصک را در نیمه شعبان با همان رسوم و آیین ایرانی - زرتشتی اما با توضیح و توجیه اسلامی برگزار کردند.
تعیین سرنوشت در شب برات
ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ ایرانی نیز در این مورد گفته‌است: سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم ماه شعبان ایام‌البیض نام دارد و شب پانزدهم این ماه شب بزرگ است و لیله‌الصک و لیله‌البرات نام دارد، و عوام مردم بر این عقیده‌اند که صورت افرادی را که در آن سال باید بمیرند خداوند در آن شب به ملک‌الموت نشان می‌دهد.
بر اساس اعتقادات مردم خراسان در این سه شبانه روز که اعتقاد دارند در آن مردگان آزاد هستند، زندگان با احسان، نه تنها تلاش می‌کنند تا برات آزادی آنان را از آتش جهنم کسب کنند، بلکه آزادی خود از آتش جهنم را نیز از امام دوازدهم خواستار می‌شوند.
اعتقاد اغلب مردم خراسان بر این است که در این ایام سرنوشت رقم می‌خورد، به طوری که در نقاط روستایی خراسان در شب پانزدهم نیمه شعبان به پشت بام رفته و در مهتاب (اگر شب مهتابی باشد) ایستاده و به سایه خود نگاه می‌کنند و از این طریق سرنوشت خود و اقوام خود را در آن سال پیش‌بینی می‌کردند در عین حال دست به دعا برمی‌دارند و از خداوند طلب سالی خوش می‌کنند.
اقشار مختلف مردم به‌ویژه کسانی که به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند در این روز با حضور در مزار اموات ضمن درخواست آمرزش و زنده نگهداشتن یاد و خاطره درگذشتگان، آنان را در برکات میلاد یگانه منجی عالم بشریت حضرت مهدی(عج) شریک می‌کنند.
برات غریبان، برات اسرا، برات مسافران، برات زنده‌ها و برات مرده‌ها از عناوینی است که برای این سه روز در نقاط مختلف خراسان استفاده می‌شود که از این میان برات مرده‌ها در ۱۴ شعبان با شور و حال خاصی برگزار می‌شود.
خیرات برای اموات
پخت انواع نان‌های سنتی مانند روغن جوشی، چلبکی، کماچ، ساچ و حلوا و پخش آن دربین مردم به‌ویژه کودکان از مراسم ایام برات در شهرهای گوناگون خراسان است، مردم این منطقه از کشورمان اعتقاد دارند پخت این خوراکی‌ها باید قبل از غروب آفتاب انجام شود.
برات زنده‌ها
روز سیزدهم شعبان در برخی شهرهای خراسان به برات زنده‌ها شهرت دارد و مردم در این روز به شکرانه نعمت سلامتی به پخش شیرینی و شکلات می‌پردازند.
در غروب روز سیزدهم شعبان نیز کسانی که به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند اقدام به پخت نوعی نان سنتی به نام روغن جوشی کرده و آن را بین مردم تقسیم می‌کنند.
اعتقاد مردم این خطه بر این است که اگر عروس خانواده روغن جوشی را بپزد ارواح تازه‌گذشتگان از این خیرات بهره بیشتری می‌برند.
برات مرده‌ها
در روز ۱۴ شعبان نیز که به برات مرده‌ها شهرت دارد مردم با حضور بر سر قبور خویشاوندان، خواندن فاتحه و پخش انواع شیرینی، شکلات، میوه و نان‌های سنتی یاد و خاطره عزیزان خود را گرامی می‌دارند.
در این روز کسانی که به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند با پهن کردن فرش، خیرات، پخش انواع خوراکی و خواندن روضه یاد و خاطره تازه گذشته را گرامی می‌دارند، قرائت قرآن و فاتحه نیز در این راستا هدیه‌ای است که از سوی مردم نثار روح درگذشتگان می‌شود.
برات در روستاها
نکته جالب توجه این است که هر چند ایام برات سه روز است اما در برخی از روستاها و همچنین مناطقی که هنوز روابط طایفه‌ای مستحکم است در صورتی که تعداد درگذشتگان سال بیش از سه نفر باشد مراسم را از ابتدای ماه شعبان آغاز کرده و هر روز در منزل یکی از درگذشتگان مجلس روضه همچنین مراسم قرائت قرآن برپا می‌شود.
مردم در این روستاها به چند گروه تقسیم شده و هر گروه در قسمتی از روستا در جمع بازماندگان متوفی به قرائت قرآن می‌پردازند، مردم در این روستاها عصر روز سیزدهم شعبان با حضور بر مزار اموات و خواندن فاتحه، یاد و خاطره آنان را گرامی می‌دارند.
در روز چهاردهم شعبان نیز تمام اهالی روستا به صورت دسته‌جمعی در خانه آخرین خانواده‌ای که عزیزی را از دست داده‌اند جمع شده و برای متوفی فاتحه می‌خوانند.
از دیگر مراسم روز برات که بیشتر در روستاها رونق دارد اجرای مراسم برات‌خوانی است، در این مراسم جوانان و نوجوانان روستا به خانه افرادی که به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند مراجعه کرده و اشعاری را در یادآوری روز برات قرائت می‌کنند.
اهالی خانه نیز از آنچه در خانه موجود است مانند خرما، شکلات، نقل و نبات، لنگاش پخته، عناب و گردو به آنها می‌دهند و بدینوسیله از آنها تشکر می‌کنند.
در روستاها رسم بر این است که شب نیمه شعبان تمام چراغ‌های خانه باید روشن باشد، اعتقاد روستاییان بر این است که در این شب ارواح مردگان آن خانه به محل زندگی خود می‌آیند و اگر چراغ خانه روشن باشد برای اهالی خانه دعای خیر کرده و در غیر این صورت آنان را نفرین می‌کنند.
چراغ برات آیین دیرینه‌ای است که از سوی مردم استان خراسان سابق که شامل سه استان خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی فعلی می‌شود مرسوم بوده و همچنان نیز ادامه دارد.