به گزارش همشهری‌آنلاین به نقل از ایرنا، البته در این سال‌های اخیر بی‌تامل، غم و غصه زمین و زمان را بهتر می‌توانی ببینی، روزگاری بس عجیبی است، وقوع خیلی چیزها نظیر گشودن زمین را افسانه می‌پنداشتیم و هرگز باورمان نمی‌کردیم، روزی بی‌آب شویم، باران نبارد، جشن پرندگان را در آسمان نبینیم، بیابان مردمانش را ببلعد، عفریت خشکسالی بر گلوی همه و همه جا بفشارد، جنگل در حسرت درخت افسرده شود، آنگاه دستان به دعا بگشاییم.
آری، می‌گویند الزامات عصر کنونی این است که ندیده‌ها را باید دید و نشنیده‌ها را باید شنید اما آن سوی سخن، که به قول صاحبنظران این همه تخریب و تهدید و نابودی در عالمی که عقلانیت خشک می‌خواهد فرمانروای محض باشد و فجایعی را ببار بیاورد، پذیرفتنی هم نیست.
دردا، خجالت‌آور است در عصر پیشرفت علوم، چنین بلایی بر سر آب و خاک آورده‌ایم که در تاریخ بی‌سابقه است، آه! شکاف‌هایی عمیقی در بیابان و حتی شهرهای کشور می‌بینیم وحشتناک، که با تو از غمی نوپدید حرف می‌زنند که ای انسان، چرا بیدار نمی‌شوی.
تا کی باید غم تو را سرود ای عظمت بی‌پایان، چه کسانی همچنان سینه‌های پاکت را می‌شکافند و بر آن این همه درد می‌ریزند؟ آیا کسی نیست از این همه درد زمین بگرید؟، چه شده است فلات بزرگ ایران را که در غم آب و خشکسالی می‌نالد و چشمه‌ها و رودها و قناتش فریاد وااسفا سر می‌دهند، چهره باصفای جنگلش بدتر از بیابانش و بیابانش بدتر از خیابانش مشکل دارند.
نگارنده گزارش نه به دور و دست‌ها بلکه به اطراف همین کلانشهر اصفهان دعوت می‌کند تا مصداق شکاف‌های عمیق ایجاد شده در زمین را مشاهده کنی تا بصیرت یابی که ما اهالی این زمان، چه فاجعه‌ای ببار آورده‌ایم و این چنین بیرحمانه هندسه زمین را آشفته کرده‌ایم.
القصه، چرا برای معضل فرونشست زمین تدبیری نمی‌اندیشیم؟ دست روی دست گذاشتیم فقط حرف می‌زنیم، چرا به هشدارهای پیدا و پنهان بی‌توجه شده‌ایم؟ برنامه نهادهای اجرایی برای رفع چنین مشکلات حاد زیست‌محیطی چیست؟ چرا اطلاع‌رسانی در این زمینه را نادیده می‌گیریم، چرا زمان برای ما مهم نیست، چرا فرهنگ حفاظت محیط‌زیست را در نظام آموزشی نهادینه نکرده‌ایم؟ آیا راهبرد توسعه این است که زمین و خاک و محیط‌زیست را نابود کنیم، چرا مسئولیت اجتماعی در جامعه پررنگ نیست و ده‌ها چراهای دیگر.
به اعتقاد کارشناسان امر فرونشست یک پدیده زیست‌محیطی، به‌معنی نشست تدریجی و یا پایین رفتن ناگهانی سطح زمین به‌دلیل تراکم مواد زیر سطحی است، برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی، که ناشی از نیاز روزافزون به منابع آب است، یکی از دلایل اصلی رخداد این پدیده به شمار می‌آید.
این معضل فراگیر، پدیده‌ای که از آن صاحبنظران علوم زمین‌شناسی به عنوان زلزله خاموش نام می‌برند، حادثه‌ای تدریجی که بی‌توجهی به آن خسارت‌های جبران‌ناپذیری را در سطوح مختلف به همراه دارد اما با این اوصاف روند این پدیده قابل کنترل و پیشگیری است.
فرونشست می‌تواند در اثر پدیده‌های طبیعی زمین‌شناسی یا فعالیت‌های انسانی ایجاد شود، اما به گفته کارشناسان، کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی در اثر برداشت بی‌رویه از این منابع، مهمترین دلیل فرونشست زمین در ایران است.
طی سال‌های گذشته تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های پیاپی و بلندمدت، عدم مدیریت در مصرف آب در بخش‌های مختلف شهری و صنعتی و استفاده از روش‌های سنتی آبیاری در بخش کشاورزی موجب شده است تا بخش قابل توجهی از منابع آبی کشور خشک شود و تنزل سطح سفره‌های زیرزمینی را در بسیاری از مناطق کشور به همراه داشته باشد.
تحقیقات نشان از وقوع این پدیده در بیش از ۱۵۰ کشور جهان از جمله ایران دارد.
طبق تحقیقات انجام شده پدیده فرونشست زمین در ۴۰۵ دشت از دشت‌های کشور از جمله دشت‌های اصفهان، کاشمر، تهران، مشهد، کاشان، سمنان و رفسنجان را با مشکل جدی مواجه کرده است.
پیشتر بیشترین نرخ فرونشست زمین ۳۰ سانتی‌متر بر سال مربوط به دشت‌های رفسنجان و کاشمر و کمترین نرخ فرونشست زمین چهار و سه دهم سانتی‌متر بر سال متعلق به دشت‌های جمکران و کاشان گزارش شد اما این رقم امروز در اصفهان به یک متر رسیده است. این در حالی است که در جهان نشست چهار میلی‌متر بحران نامیده می‌شود.
این موضوع به اندازه‌ای برای کشور مهم است که مسئولان امر در این خصوص گفتند، ۴۲۰ دشت کشور ممنوعه است و درصد فرونشست آن‌ها بسیار زیاد است، همچنین ۱۵۰ دشت نیز حوزه آبخوان ندارند و به طور کلی ۹۰ درصد دشت‌های کشور از حالت تعادل خارج شده‌اند.
با این توصیف بیشتر دشت‌های ایران روزی یک میلی‌متر فرونشست دارند که آمار بسیار نگران‌کننده‌ای است.
استان اصفهان که در منطقه مرکزی و اقلیم نیمه‌خشک و خشک قرار دارد در چند سال اخیر با این چالش مواجه شد و به گفته کارشناسان، پدیده فرونشست در این خطه خود را بیشتر در دشت مهیار، کاشان، حبیب‌آباد، سجزی، گلپایگان، داران، دامنه و مناطق شمال کلانشهر اصفهان نشان داده است.
برخی از کارشناسان نشست زمین در دشت مهیار شهرضا را حدود ۴۰ سانتی‌متر و در کلانشهر اصفهان حدود ۸۰ سانتی‌متر اعلام کردند و سطح آب زیرزمینی در دشت مهیار که یکی از قطب‌های کشاورزی استان اصفهان به شمار می‌آمد بیش از ۷۰ متر در یک دوره ۱۵ ساله کاهش یافته است.
در چند سال اخیر مواردی از فرونشست زمین و ترک‌خوردگی واحدهای مسکونی و مکان‌هایی مانند اطراف فرودگاه در استان اصفهان گزارش شد از جمله اراضی جنوبی فرودگاه بین‌المللی شهید بهشتی، گلشهر، اردستان، روستای پرمه حیدرآباد در بخش چنارود چادگان، شهر دامنه شهرستان فریدن و مناطق شمالی و عاشق‌آباد در کلانشهر اصفهان دچار این مشکل شده‌اند.
طبق آمار در استان اصفهان اوایل انقلاب وسعت زمین‌های کشاورزی ۷۵ هزار هکتار بود اما اکنون به ۵۰۰ هزار هکتار افزایش یافت، در حوضه دریاچه ارومیه وسعت زمین‌های کشاورزی از ۳۲۰ هزار هکتار به ۶۸۰ هزار هکتار افزایش یافته است و در این منطقه ۸۱ هزار حلقه چاه کشاورزی حفر و ۷۲ سد ذخیره آب ساخته شده است.
مهاجرت و اسکان جمعیت بیش از حد ظرفیت مناطق همچنین استقرار صنایع آب بر در مناطق مرکزی ایران از جمله اصفهان از دلایل کاهش منابع زیر زمینی آب و در پی آن فرونشست زمین است.
به اعتقاد کارشناسان ۵۰ تا ۷۰ هزار سال نیاز است تا زمین پس از فرونشست زمین به عمق یک سانتی‌متر خود را بازیابی کند به همین دلیل سازمان ملل تاکید دارد در صورت فرونشست زمین به عمق چهار میلی‌متر در هر کشوری، کمیته مهار این بحران به ریاست بالاترین مقام اجرایی آن کشور تشکیل شود.
اصفهان سالانه ۳۰ سانتی‌متر فرونشست دارد
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان گفت: به دلیل بی‌توجهی به تامین نیاز آب زمین بخشی از زمین این استان سالانه ۳۰ سانتی متر فرو نشست دارد.
منصور شیشه‌فروش افزود: فرونشست در برخی از مناطق استان اصفهان ناشی از خشکی زاینده‌رود و برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی اتفاق می‌افتد.
وی بیان کرد: شکستگی زمین در بخشی از شهرستان‌های استان مثل فلاورجان، گلپایگان، برخوار، اردستان و دشت‌های مهیار شمالی و جنوبی سالانه انجام و این موضوع مهم قابل مشاهده است.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان تصریح کرد: کنترل برداشت آب از منابع زیرزمینی برای رفع این چالش مهم است، برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیر زمینی موجب ترک، شکستگی و فرونشست زمین می‌شود.
وی ادامه‌داد: سال ۹۸ در استان اصفهان بیش از ۸۰۰حلقه چاه آب غیرمجاز مسدود و در مورد بیش از ۲ هزار فقره سند برداشت آب تجدید نظر شد تا با چنین اقداماتی از این پدیده در زمین جلوگیری شود.
شیشه‌فروش مدیریت منابع آب در استان را مهم برشمرد و گفت: کنترل منابع آبی برای جلوگیری مشکلات کم‌آبی، پیشگیری از فرونشست و همچنین تبعات زیست‌محیطی مهم است و مردم در این خصوص همکاری کنند تا خسارت‌های ناشی از آن کاهش یابد.
به اعتقاد وی احیای زاینده‌رود و همچنین دفع آب‌های سطحی در زمین از اقداماتی است که باید متولیان امر برای کاهش مشکلاتی مثل فرونشست انجام دهند.
فرونشست به صورت تدریجی رخ می‌دهد
استاد تمام گروه مهندسی آب دانشگاه صنعتی اصفهان گفت: فرونشست زمین به صورت تدریجی انجام می‌شود و با برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی گسترش می‌یابد.
جهانگیر عابدی اضافه‌کرد: مصرف بالا و بیش از حد استاندارد از طبیعت برداشت می‌کنیم، حقابه زیست‌محیطی تالاب بین‌المللی گاوخونی، ۱۷۶میلیون مترمکعب ازسوی شورای عالی مصوب شده اما بی‌برنامگی‌ها خسارت ایجاد کرده است.
عابدی تصریح‌کرد: فرونشست زمین به تاسیسات زیر بنایی همانند خطوط انتقال، برق، گاز، راه آهن و جاده خسارت می‌زند، برداشت‌های بدون حساب از منابع آبی ازسوی مردم و تصمیم‌های غلط در برخی از مقاطع زمانی ازسوی مسئولان چنین خسارت‌هایی را ایجاد می‌کند.
به گفته این استاد دانشگاه علاوه بر فرونشست، تخریب سازهای تاریخی زاینده رود، سی و سه پل به دنبال خشکی زاینده‌رود اتفاق خواهد افتاد که باید این موضوع مورد تدبیر خاصی قرار گیرد.
تخریب مادی‌ها در فرونشست زمین اثر گذاشت
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اصفهان به نقش مادی‌ها در زیست‌بوم اشاره کرد و از این منظر به فرونشست پرداخت که مادی‌ها در گذشته در دفع آب‌های سطحی و وجود آب در زمین نقش داشته‌اند اما تصمیم‌های غلط و مصرف زیاد آب منجر به خشکی این مسیرهای انتقال آب شده و پیامدهای زیست‌محیطی و زمینی را ایجاد کرده است.
ناصر حاجیان گفت: توسعه شهرسازی و جمع شدن مادی‌ها را آسیبی بزرگ برای اصفهان بوده و حذف مادی‌ها و خشکی زمین‌های کشاورزی که از آب آن استفاده می‌کردند، زمین را هم دچار مشکل کرده و همین اتفاقات سبب فرونشست زمین شده است
وی احیا مادی‌ها را نه تنها برای بهبود شرایط محیط‌زیست مهم بیان‌کرد بلکه حرکت آب در این مسیرهای انتقال را عامل بهبود وضعیت زمین دانست.
به گفته حاجیان وجود دائمی آب در مادی‌ها، منابع زیر زمینی را تغذیه می‌کرد و مانع خشکی چاه‌های آب و خشکی زمین بود.
بر اساس منابع موجود، طول مادی‌ها در شهر اصفهان هزار کیلومتر بود که اکنون بیشتر این سیستم‌های آبرسانی از بین رفته است.
وی اضافه‌کرد: خشکی مادی‌ها خسارت و اتلاف سرمایه‌های محیطی محسوب می‌شود، حرکت آب در شهر اصفهان مانع خشکی چاه‌های آب شده و زمین از آب آن‌ها بهره‌مند بود.
جلوگیری از فرونشست به تغییر روش در مدل‌های شهرسازی نیاز دارد
رئیس اداره توسعه مهندسی و مقررات ملی اداره کل راه و شهرسازی استان اصفهان گفت: جلوگیری از فرونشست به تغییر روش در مدل‌های شهرسازی مثل احیا مادی‌ها، ایجاد بستر برای انتقال آب‌های سطحی در زمین و استفاده از سنگ‌فرش نیاز دارد.
عبدالرضا لقمانی با تایید نظرات کارشناسان در خصوص مادی‌ها، افزود: مادی‌ها در نفوذ آب به زمین و جلوگیری از فرونشست نقش آفرین بودند و در گذشته این مسیرهای انتقال آب به عنوان رگ‌های رودخانه زاینده‌رود در انتقال آب نقش داشتند.
وی خاطرنشان‌کرد: حذف مادی‌ها نتایج بدی برای شهرها داشت، انتقال آب، جمع‌آوری آب‌های سطحی و محل‌هایی برای نفوذ آب به زمین توسط این جوی‌ها و مادی‌ها انجام می‌شد.
رییس اداره توسعه مهندسی و مقررات ملی اداره کل راه و شهرسازی اصفهان گفت: حذف این مجاری انتقال آب، شبکه کشی فاضلاب و آسفالت تمامی معابر راه نفوذ آب به زمین را مسدود کرد و با وجود بارش باران اما آب بارندگی‌ها به بیابان‌ها می‌رود و یا سبب آبگرفتگی در شهر می‌شود.
وی گفت: در توسعه شهری به مسئولان توصیه می‌شود که از سنگ‌فرش، احیای مادی‌ها، حذف کانال بتونی استفاده کنند و همچنین استفاده از آسفالت نوین که شرایط انتقال آب به زمین را فراهم می‌کند. این اقدام‌های کارشناسی مانع از فرونشست خواهد شد.
این کارشناس شهرسازی به بهره‌گیری از آب‌های خاکستری و آب‌های تجدیدپذیر در شبکه فاضلاب نیز اشاره کرد و یادآورشد: جداسازی و استفاده از این آب‌ها برای تامین منابع آبی زیرزمینی مناسب است.
وی اظهار کرد: بی‌توجهی‌ها اصفهان را به دلیل فرونشست خالی از سکنه می‌کند، زلزله خاموش برای چنین وضیعتی وجود دارد که باید چاره‌اندیشی کرد.
به تاکید کارشناسان امر نهادهای اجرایی ذیربط باید برای برون‌رفت از معضل فرونشست زمین تدابیر کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت اتخاذ کنند که بتوان جلوی پیشروی آن را گرفت تا کشور متحمل خسارت‌های مادی فراوان نشود. البته نباید فراموش کرد که تحقق این امر مهم نیاز به کارهای تحقیقاتی و پژوهشی علمی دارد تا یکباره به نتیجه رسید و آن راهبردها را گام به گام اجرایی کرد.
بر اساس آمار موجود، وسعت بیابان‌های ایران ۲۰ درصد مساحت کشور است که این رقم در استان پنج میلیون نفری اصفهان به ۳۰ درصد می‌رسد.