می‌شنوی نه! واقعیت را بپذیر. ما در کشوری گرم و خشک زندگی می‌کنیم. ما در کشوری چنداقلیم زندگی می‌کنیم که می‌تواند هم‌زمان هم خشک‌سالی داشته باشد و هم ترسالی. اقلیم و آب‌وهوا هم چندان قابل پیش‌بینی نیستند. درباره‌ی موضوع هم بحث‌های زیادی شده و مخالف‌ها و موافق‌های زیادی دارد.
«حمیدرضا خدابخشی»، کنشگر اجتماعی آب و فعال محیط‌زیست، معتقد است که ترسالی برای سرزمین ما معنایی ندارد؛ با او گفت‌وگو کرده‌ایم.
- اصلاً ترسالی چیست؟
برای این‌که بدانیم ترسالی چیست، اول لازم است بدانیم وقتی می‌گویند شرایط امسال نرمال است، یعنی چه؟ سال‌هاست که از میزان بارندگی‌ها، آماربرداری می‌شود و متوسط بارش سال‌های مختلف را می‌گیرند؛ بسته به آن متوسط، تعیین می‌کنند که وضعیت بارش در هرسال چگونه است.
وقتی بارش‌ها در یک سال، مطابق با آن متوسط باشد، یعنی به‌اندازه‌ی متوسط همه‌ی سال‌ها، باران داشته باشد، آن سال نرمال است. هروقت بیش‌تر از متوسط همه‌ی سال‌ها باشد، آن سال ترسالی است و اگر کم‌تر باشد، خشک‌سالی. البته خشک‌سالی رده‌ها و درجه‌های گوناگونی دارد؛ مثل خشک‌سالی هواشناسی، خشک‌سالی هیدرولوژیکی، خشک‌سالی سخت، خشک‌سالی کم و...
ما بیش از ۶۰ سال است در این زمینه آمار داریم و متوسط بارش را معمولاً براساس این دوره‌ی ۶۰ ساله می‌گیرند.
- براساس این آمارها، ما در دوره‌ی ترسالی قرار داریم؟
ما اصلاً نمی‌توانیم و نباید آمارهای یک‌پارچه بدهیم، چون در کشورمان اقلیم‌های گوناگونی داریم. وقتی در منطقه‌ای از ایران ترسالی است، در همان زمان در منطقه‌ای دیگر خشک‌سالی است. مثلاً امسال در گیلان سال آبی خوبی بوده، ولی در چهارمحال‌وبختیاری و کهگیلویه و بویراحمد، خشک‌سالی بوده. در بوشهر و شرق خوزستان و مناطقی از فارس و جنوب خراسان هم بارش‌ها کم‌تر از نرمال بوده است.
وقتی می‌گوییم براساس آمارها امسال ترسالی بود، داریم برای تمام کشور نسخه می‌پیچیم؛ در حالی که این نسخه برای گیلان است و برای کهگیلویه‌وبویراحمد کاری نمی‌کند. براساس این آمارها، بودجه‌بندی می‌شود و اقداماتی صورت می‌گیرد. در ترسالی، تکلیف استان‌هایی که دوسال است خشک‌اند چه می‌شود؟ بنابراین باید متناسب با هرمنطقه، آمار بدهیم. مثلاً بگوییم امسال در حوزه‌ی آبریز ارومیه بارش‌ها زیاد بوده است.
- سال‌ها در خشک‌سالی بوده‌ایم و مدام به اصلاح الگوی مصرف آب توصیه شده‌ایم. اگر فرض را بر این بگیریم که در دوره‌ی ترسالی هستیم، باز هم باید همان رفتارهای دوره‌ی خشک‌سالی را داشته باشیم؟
کشور ما در وضعیتی نیست که بگوییم الآن ترسالی است و حالا افزایش مصرف آب داشته باشیم یا سازه‌های جدید آبی بسازیم. کشور ما هم‌چنان کشور کم آبی است و در بسیاری مناطق، هنوز خشک‌سالی داریم. بعضی از مناطق دچار خشک‌سالی‌های دروغین هستند. یعنی به‌خاطر مصرف زیاد و نادرست انسان، دچار خشک‌سالی شده‌اند.
ما ترسالی معناداری نداریم که باعث احیای آبرفت‌های زیرزمینی بشود و سطح آب‌های زیرزمینی ما هم‌چنان پایین است. پارسال، یک ترسالی خاص بود که در بعضی حوزه‌ها اتفاق افتاد و باعث احیای دریاچه‌ها و تالاب‌ها شد. امسال در همان حوزه‌ها، افزایش بارندگی داشتیم که باعث حفظ شرایط پارسال شد. اما مثلاً حوزه‌ی آبریز مارون جراحی که به تالاب شادگان می‌ریزد، امسال ۵۰ درصد خشک‌سالی داشتیم. ما کشور کم آبی هستیم و باید به سمت سازگاری با کم آبی برویم و هم‌چنان در پی اصلاح الگوی مصرف آب باشیم.
- و اگر کشور پرآبی بودیم چه‌طور؟
همه‌ی کشورهای عضو اتحادیه‌ی اروپا، کشورهای پرآبی هستند، اما همه بدون‌استثنا برنامه‌های کاهش مصرف آب دارند. مثلاً اتریش کشور پرآبی است؛ اما یک برنامه‌ی سه ساله دارد که استاندارد سرانه‌ی مصرف آب شرب و بهداشت روزانه را کم کند و به ۱۲۰ لیتر در روز برساند. برای این‌که مبحث آب، بحثی جهانی است و روی تغییر اقلیم اثر دارد و همه‌ی کشورها روی این موضوع کار می‌کنند.
- سیلاب‌ها، نشانه‌ی ترسالی هستند یا خشک‌سالی؟
سیلاب با ترسالی فرق دارد؛ در سیلاب بارش سالانه یا بخش مهمی از بارش سالانه در دو روز می‌بارد و بقیه‌ی سال خشک است. این بدترین مدلی است که در خشک‌سالی اتفاق می‌افتد و این آب، سبز محسوب نمی‌شود. بهترین نوع استفاده از سیلاب، مدیریت سیلاب است، نه کنترل سیلاب. پس باید به سمت آب‌خیزداری و آب‌خوان‌داری برویم. مثلاً با ایجاد سازه‌های انحراف سیلاب، آب به سمت دشتی که آب‌خوان دارد هدایت شود یا سیلاب برود به سمت تالابی که کانون تولید ریزگرد شده و بعد به سمت افزایش پوشش گیاهی برویم؛ چون پوشش گیاهی سرعت آب را می‌گیرد و به منابع آب زیرزمینی می‌برد. این‌ها روش‌های مناسب برای استفاده از بارش‌های سیلابی هستند.