همشهری آنلاین – محمد بلبلی: باستان‌شناسان طبق کاوش‌ها و اسناد کشف شده، ساخت این آتشکده را مربوط به دوران ساسانیان دانسته‌اند.
در اطراف روستا و آتشکده اسپاخو، قبرستانی وجود دارد که از نظر نحوه دفن و مقبره‌سازی با تدفین مسلمانان تفاوت دارد و قبرها به صورت خانوادگی است، این شواهد حاکی از آن است که اقوام خاصی از زرتشتیان در این منطقه زندگی می‌کردند و این بنای تاریخی مربوط به آنها بوده‌است.
واژه اسپاخو برگرفته از واژه «هسپ» یا «اسپ» به معنای اسب در زبان پهلوی و کلمه «اخو» به معنی پرورش دادن است.
دلیل این نامگذاری رونق پرورش اسب در این منطقه بوده‌است.
بومیان این منطقه آتشکده اسپاخو را به عنوان کلیسا نیز می‌شناسند، اما تاکنون هیچ سندی مبنی بر حضور مسیحیان در این منطقه پیدا نشده‌است.
ساختمان آتشکده اسپاخو
ورودی اصلی آتشکده اسپاخو به شکل ایوانی بلند با قوس گهواره‌ای ساخته شده و گنبد خانه در سمت غرب آن تعبیه شده‌است.
در دیوارهای شمالی و جنوبی این آتشکده، ۹ طاقچه کوچک به شکل مستطیل با ابعاد ۳۰ در ۴۰ سانتی‌متری ساخته شده و قسمت فوقانی این طاقچه‌ها با سه تیر چوبی محکم از درخت ارس پوشیده شده‌است.
این آتشکده سه ورودی و خروجی دارد که می‌تواند نشانگر پیام زرتشتیان یعنی گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک باشد.
در ساخت آتشکده اسپاخو از لاشه سنگ، ملات ساروج و تیرهای چوبی کوچک استفاده شده‌است. معماری این آتشکده الگوگرفته از ترکیب گنبد و ایوان است که در معماری بسیاری از بناهای دوران تاریخی و اسلامی دیده‌می‌شود.
آتشکده اسپاخو محرابی دایره‌ای شکل، آتشدان و سقفی گنبدی با روزنه‌هایی برای خروج دود دارد.
از آنجا که این معبد دارای آتشدان و حفره‌هایی در سقف برای خروج دود است احتمال این‌که این معبد توسط زرتشتیان ساخته شده‌باشد را بیشتر می‌کند.
ورودی این معبد از دو قسمت طاق و پایه تشکیل شده که طاق به شکل نیم‌دایره بر روی پایه‌ها قرار گرفته‌است. به این نوع ترکیب اصطلاحا «طاق‌های جاکلیدی شکل» می‌گویند.
فضای داخلی آتشکده نیز مربعی شکل بوده و سه ورودی از بخش‌های شمالی، جنوبی و شرقی دارد. از مهم‌ترین ویژگی‌های معماری آتشکده اسپاخو، وجود دو پنجره کور در نمای شمالی و جنوبی ایوان است.
ادغام گنبد و ایوان در آتشکده اسپاخو از نمادهای معماری خراسان در زمان ساسانیان است. همچنین در این بنا از الگوی پافیلی که از پراستفاده‌ترین نوع معماری باستانی است استفاده شده.
آتشکده اسپاخو سال ۱۳۴۵ توسط یک تیم باستان‌شناسی، شناسایی و در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.