همشهری آنلاین: میدان امیرچقماق یا به قول یزدی‌ها، میرچقماق، به دستور امیر جلال‌الدین چقماق، حاکم یزد و از سرداران شاهرخ تیموری بنا شده و از آن با عنوان میدان حماسه یزدی‌ها یاد می‌شود.
او با همکاری همسر خود، ستی‌فاطمه، مجموعه‌ای شامل تکیه، میدان، آب‌انبار و مسجد را در میدان امیرچقماق بنا کرده‌است. بعدها بناهای دیگری هم در این میدان ساخته شد.
مهم‌ترین بنای این مجموعه، مسجدی است که به مسجد امیرچخماق(چقماق) یا مسجد جامع‌نو شهرت دارد. این مسجد در جنوب میدان قرار گرفته است.
در دوره صفوی و در زمان حکومت شاه عباس، تغییرات زیادی با هدف بازسازی این مجموعه انجام شد که مهم‌ترین آن ساخت چهارسوقی بر روی کاروانسرا بود. همچنین در قرن سیزدهم هم میدان جلوی مسجد و سردر بازار تبدیل به حسینیه شد.
در زمان قاجار و حکومت فتحعلی‌شاه نیز بخش‌هایی به شبستان افزوده و قسمت‌هایی هم مرمت شد.
جداره‌های میدان در زمان حکومت پهلوی، به دلیل خیابان‌کشی‌ها و تغییراتی که انجام شد کم‌کم تخریب شد. در نتیجه میدان، کوچک‌تر و مسجد و حسینیه با هم ادغام شدند.
در بین بناهای میدان تاریخی یزد که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم، تکیه امیرچقماق در سال ۱۳۳۰ و مسجد جامع‌نو در سال ۱۳۴۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند.
مسجد
مسجد امیرچقماق که با نام مسجد دهوک نیز شناخته می‌شود، قدیمی‌ترین بنای میدان است. این مسجد از لحاظ زیبایی و وسعت بعد از مسجد جامع در جایگاه دوم مساجد شهر یزد قرار دارد.
مسجد امیرچقماق از جهت‌های مختلف در ورودی دارد که دسترسی به آن را راحت کرده است. بخشی از سردر ایوان این مسجد با کاشی‌کاری و معرق مزین شده و در آن کتیبه‌هایی نیز به چشم می‌خورد.
محراب اصلی مسجد از کاشی معرق است و از ساختمان‌های مقرنس‌کاری تشکیل شده است.
مسجد امیرچقماق، دو شبستان تابستانی و زمستانی دارد که با توجه به شرایط آب‌وهوایی از آن‌ها استفاده می‌شده‌است.
بازار حاجی‌قنبر
یزد هم مانند همه شهرهای قدیمی یک بازار مرکزی دارد که شریان اصلی اقتصادی شهر است. بازار حاجی‌قنبر در شرق میدان امیرچقماق قرار دارد. این بازار در دوره پهلوی به دلیل ساخته شدن خیابان به دو قسمت تقسیم شد و درنتیجه برخی فضاهای اصلی آن مانند بازار پنجعلی و بازار ارسی‌دوزها از بین رفت.
در حال حاضر، قسمت شمالی بازار حاجی‌قنبر رونق اقتصادی بسیار زیادی دارد و انواع مغازه‌های فروش پارچه، شیرینی، طلا، فرش و... در آن فعالیت می‌کنند.
برخی از کارگاه‌های صنفی مختلف هم در بازار حاجی‌قنبر فعال هستند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از کارگاه مازاری (محل ساییدن برگ حنا)، کارگاه حلوایی (محل تبدیل کنجد به حلوا ارده) و کارگاه رنگ‌رزی.
تکیه
تکیه امیرچقماق شامل غرفه‌های زیادی است که در هنگام عزاداری و انجام مراسم نخل‌برداری، حاکم در قسمت شاه‌نشین و بانوان در دیگر قسمت‌ها می‌نشستند تا مراسم را تماشا کنند.
بخش میانی این تکیه نسبت به سایر طاق‌نماها ارتفاع بیشتری دارد. به احتمال زیاد این قسمت مکانی برای بزرگان شهر بوده تا به عنوان ارشدترین مقام‌های دولتی در مرکز تکیه قرار بگیرند و به تماشای تعزیه مشغول شوند.
مناره‌های تکیه بر بالای قسمت میانی قرار دارد که شکوه خاصی به آن بخشیده است. در گذشته، موذنان به بالای این مناره‌ها می‌رفتند و بانگ اذان سرمی‌دادند. همچنین، ورودی بازار حاجی قنبر از غرفه میانی این تکیه است.
مناره‌های این تکیه طوری طراحی شده‌اند که معرف نوع مخصوصی از معماری شهر تاریخی یزد است.
نخل
یکی دیگر از دیدنی‌ترین جلوه‌های تاریخی میدان امیرچقماق، نخل بسیار بزرگ و تاریخی است که در شرق این میدان واقع شده و به نخل حیدری‌ها مشهور است.
به گفته کارشناسان، این نخل از دوره صفویه یعنی حدود ۴۵۰ سال پیش در این مکان بوده و به اعتقاد برخی، قدیمی‌ترین نخل جهان است.
نخل میدان امیرچقماق در واقع یک تابوت چوبی بزرگ است که در آیینی به نام نخل‌گردانی به وسیله مردم حمل می‌شود و یکی از نمادهای عزاداری ماه محرم محسوب می‌شود.
این نخل از مجموعه مشبک چوب‌های تراشیده‌شده با گره چینی و تیرهای بزرگ ساخته شده است. طرح کلی نخل یزد به شکل درخت سرو، نماد آزادگی است.
آب‌انبارهای میدان
در مجموعه تاریخی امیرچقماق، سه آب‌انبار وجود داشته که یکی از آن‌ها با نام آب‌انبار میدان از بین رفته است.
در حال حاضر دو آب‌انبار باقی مانده که تا حدود ۴۰ سال پیش همچنان مورد استفاده مردم بوده؛ اما در حال حاضر با ورود شبکه آب لوله‌کشی شهری به دست فراموشی سپرده شده‌اند.
اولین آب‌انبار، پنج بادگیر یا ستی‌فاطمه نام دارد که به دستور همسر حاکم وقت یزد و برای استفاده مردم ساخته می‌شود. آب انبار دوم، تکیه یا حاجی قنبر نام دارد که در کنار بازارچه و به دستور امیرچقماق در بازار ساخته شد.
آرامگاه ستی‌فاطمه
آرامگاه فاطمه‌خاتون، همسر امیرچقماق، در قسمت شمالی میدان امیرچقماق، کوچه شیخ اسداللّه واقع شده است.
ستی‌فاطمه قبل از مرگش دستور ساخت آرامگاهی برای خود در بنای تاریخی امیرچقماق را داد که این بنا بسیار کوچک و در واقع زنانه‌ترین آرامگاه ایران است، زیرا با ظرافت و زیبایی خاصی تزیین شده است.
گنبد این بنا همانند گنبدهای شمال افغانستان، خیاری‌شکل و مانند نگین انگشتر است.
مجموعه سهل‌ابن‌علی
سهل‌ابن‌علی نام مجموعه‌ای است که به احتمال بسیار زیاد پیکر «شیخ الاسلام سعید جمال‌الاسلام محمد بن احمد بن محمد بن مهر یزد» از عرفای مشهور قرن نهم در آن جا دارد.
این مجموعه که شامل بقعه و مسجد است، از خشت و گل و به وسیله یکی از یاران این عارف به نام مولانا غیاث‌الدین علی منشی در سال ۷۸۴ قمری بنا شده‌است.
دیوارهای داخلی مجموعه با گچ، سفیدکاری شده و کتیبه‌های گچی هم به خط ثلث در این مجموعه وجود دارد.