همشهری آنلاین – هما گودرزی: چهل‌منبر یکی از آیین‌های عزاداری عاشورا در ایران است که در بروجرد، گرگان، خرم‌آباد، لاهیجان و چند شهر دیگر برگزار می‌شود. البته اصل این آیین مربوط به شهر بروجرد است. آئین چهل منبر به‌عنوان یک اثر معنوی در فهرست آثار ملی کشور و چهل منبر بروجرد در فهرست آثار جهانی ثبت شده است. ناظم الاسلام کرمانی دربارهٔ این رسم نوشته است: «در آغاز، این رسم منحصر بود به همان منبری که در دههٔ عاشورا روضه می‌خواندند، بعد هر جا منبری می‌گذاشتند تا مردم رویش شمع روشن کنند.»
چهل منبر همان چهل محفل یا روضه سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) است که هرساله در عصر تاسوعای حسینی با حضور خیل عظیم عاشقان حسینی در بروجرد و خرم‌آباد برگزار می‌شود. استجابت دعاها و رفع گرفتاری‌ها از جمله اهداف زنان لر در این آیین معنوی است چرا که اغلب آنان اعتقاد دارند پس از برگزاری هر آیین چهل منبر دعاهایشان برآورده شد و به همین خاطر هرساله به خاطر سپاسگزاری و تشکر از خداوند منان به این اقدام می‌پردازند.
حضور در این محفل با پای برهنه، نگفتن هیچ ذکری جز یا الله، روشن کردن شمع، برداشتن یک حبه قند از هر روضه و مجلس عزای سیدالشهدا(ع) از جمله آیین‌های ویژه چهل منبر در استان لرستان است. چهل منبر در بروجرد در عصر تاسوعا و تا پاسی از نیمه شب ادامه دارد. این آیین معمولاً در محله‌های قدیم بروجرد برگزار می‌شود. در این آیین زنان و مردان ضمن پوشاندن صورت‌هایشان به تکرار نام خدا و روشن کردن شمع به یاد کشتگان کربلا می‌پردازند. افرادی که نذر دارند.
در آیین چهل منبر در بروجرد صاحب سقاخانه‌ها با شیرینی و شربت و گاهی چای در زمستان از میهمانان پذیرایی می‌کنند. رسم بر این است که اولین شمع را در خانه تاریخی آقا روشن کنند و آخرین شمع را در امام‌زاده شاهزاده ابوالحسن روشن نمایند.
خانه تاریخی آقا یکی از خانه‌هایی که مورد توجه مردم بروجرد است. این خانه بیت مرحوم حضرت آیت‌الله میرزا محمود صاحب مواهب است که ایشان از علما و فضلای طباطبایی بروجرد بوده که ایشان را به نام آقابزرگ می‌شناختند و به‌دلیل معنویت و شرایط ویژه‌ای که آن بیت شریف داشته از دیرباز موردتوجه عزاداران سیدالشهدا(ع) بوده و عزاداری‌ها به‌صورت موروثی به فرزندان ایشان منتقل شده و امروزه نیز برگزار می‌شود.
بعد از گذاشتن ۴۰ تا شمع در چهل منبر معمولاً بعد از گرفتن حاجت در سال بعد ۴۱ عدد شمع می‌گذارند که اصطلاحاً ۴۱ منبر گفته می‌شود. گاهی اوقات با پای برهنه و صورت پوشیده و با کسی نیز سخن نمی‌گویند البته بسته به نذر به چهل منبر می‌روند.
البته نقاب برچهره زدن امروزه دیگر جزو اصلی این آیین به حساب نمی‌آید و دختران و زنانی هستند که بدون داشتن نقاب و روبنده به ادای این آیین می‌پردازند.
چهل منبر در خرم‌آباد
در خرم آباد نیز آیین “چهل منبر” و “چهل دختران” برگزار می شود که مشخص است این آیین ابتدا در بروجرد متداول بوده و با مهاجرت بروجردی‌ها به خرم‌آباد و سکونتشان در محله “چهل دختران” این آیین در خرم‌آباد هم مرسوم شده است.
بروجردی‌های ساکن خرم‌آباد روز تاسوعا یک سینی در خانه‌شان می‌گذاشتند و در آن چند شمع به نشان چراغ روضه روشن بود که نشانه‌ای بود برای اینکه در این خانه روضه امام حسین علیه‌السلام برپاست.
اما رفته رفته هر کسی که از آنجا رد می‌شده با نیت خودش یک شمع در آنجا روشن می‌کرده است و در حال حاضر این آیین همانند بروجرد در خرم‌آباد نیز توسط دختران برگزار می‌شود.
در این آیین که در روز تاسوعای حسینی برگزار می‌شود، زنان به یاد اسارت حضرت زینب(س) با پای برهنه و با نقابی بر صورت از محله باغ دختران حرکت کرده و چهل شمع در خانه‌هایی که در آنها باز است، روشن می‌کنند.
دخترانی سیاه‌پوش و نقابدار با پای بدون کفش به صورت گروهی، از اول صبح تاسوعا، مجالس عزا و حسینیه‌های شهر را می‌گردند و با نیت و خواسته‌های مختلف به ویژه بخت‌گشایی در هر جلسه و مراسم عزاداری یک شمع روشن می‌کنند تا چهل منبر را سر بزنند و چهل شمع روشن کنند.
در رسم چهل منبر که در خرم‌آباد برگزار می‌شود تنها زنان و دختران جوان حضور دارند. ولی در بروجرد تنها به زنان اختصاص نداشته و مردان نیز در آن مشارکت می‌کنند.
در غروب و شامگاه تاسوعا، بسیاری از مردم و به ویژه کسانی که در شب‌های قبل سقاخانه داشته‌اند، درهای خانه خود را به روی مردم باز می‌کنند و سینی بزرگی در ورودی خانه یا حیاط می‌گذارند و در آن به یادبود شهدای کربلا شمع روشن می‌کنند و با نوشیدنی و دیگر نذورات از میهمانان پذیرایی می‌کنند.
قدمت و پیشینه
درباره ریشه‌های تاریخی و قدمت چهل منبر اطلاع زیادی در دست نیست. گفته شده که این رسم در دوره قاجار بین عامه مردم و نیز بزرگان حکومتی و درباریان معمول بوده است. اعتمادالسلطنه در روزنامه خاطرات خود ذیل حوادث محرم سال ۱۳۰۰ق به شرکت در این مراسم اشاره کرده است. برخی معتقدند در آغاز شمع‌گذاری منحصر به همان منبری که روی آن در دهه محرم روضه می‌خواندند بوده و بعد از آن به چند منبر گسترش یافته است.
روشن کردن شمع در مکان‌های مذهبی و آیینی در ادیان و فرهنگ‌های مختلف سابقه دارد و منحصر به اسلام و تشیع نیست. دلیل تأکید بر عدد ۴۰ به جایگاه و قداست این عدد در فرهنگ اسلامی برمی‌گردد. دقت در اجزای این آیین نشان‌دهنده حضور عناصر ایرانی در آن است. شاید بتوان روشن کردن شمع را با رسوم زرتشتیان ایران مقایسه کرد که در کلیه مکان‌های مذهبی آتش و شمع را روشن نگه می‌دارند.
برخی معتقدند که این آیین ریشه در سنت‌های رسمی شیعه نداشته و قدمت چندانی ندارد و به خرافات عامیانه شباهت بیشتری دارد.