به گزارش همشهری آنلاین به نقل از ایرنا، محوطه‌های باستانی و همچنین پیش‌ازتاریخ جنوب دشت قزوین به‌ویژه در محدوده سگزآباد از توابع شهرستان بوئین‌زهرا بر اساس یافته‌های تیم‌های باستان‌شناسی که حاصل نیم‌قرن کاوش، مطالعه و بررسی است به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کانون‌های جمعیتی و تمدنی فلات مرکزی ایران در دوره عصر آهن به شمار می‌رود.
در خصوص زمان دقیقی که به عصر آهن معروف و شناخته می‌شود بین باستان‌شناسان اختلاف است، برخی آغاز این دوره را ۱۷۰۰ سال قبل از میلاد می‌دانند و برخی نیز شکل‌گیری این دوره را مربوط به ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد می‌دانند وعده‌ای نیز اعتقاددارند این دوره از ۱۴۰۰ قبل از میلاد آغازشده است.
این دوره در ایران تقریباً با پیدایش حکومت مادها و به‌طور قطعی با ایجاد حکومت هخامنشیان در ۵۵۰ سال قبل از میلاد به پایان رسید.
آنچه از مطالعات و یافته‌های باستان‌شناسان پیداست "عصر آهن" منشاء تحولات اقتصادی و اجتماعی زیادی در زندگی بشر بوده و کشف و استفاده از آهن، همین‌گونه که از نام این عصر پیداست تأثیر زیادی روی زندگی افراد و تغییرات آن دوره داشته است.
یکی از تحولات فکری ایجادشده در عصر آهن آن‌طور که باستان‌شناسان به آن اشاره دارند شکل‌گیری و ایجاد گورستان‌ها و دفن مرده درجایی به‌جز خانه بوده چراکه تا قبل از آن افراد مرده‌ها را در خانه‌ها دفن می‌کردند که گورستان یافت شده در جنوب دشت قزوین نیز یکی از این موارد بوده است.
آن‌طور که شواهد پیداست قدمت زندگی بشر در این محدوده به ۹ هزار سال می‌رسد که البته یافته‌های باستان‌شناسی مربوط به آن به دوره‌های بعدتر اختصاص دارد.
محوطه‌های قبل تاریخ دشت قزوین، نخستین سایت آموزش و تربیت باستان‌شناسان ایرانی
مدیر موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران و سرپرست گروه باستان‌شناسی در سگزآباد به سابقه فعالیت‌های باستان‌شناسی در این منطقه از دشت قزوین اشاره کرد و گفت: سابقه فعالیت‌های باستان‌شناسی در جنوب دشت قزوین به اواخر دهه ۴۰ بازمی‌گردد.
دکتر مصطفی ده پهلوان گفت: در سال ۱۳۴۹ و هم‌زمان با تاسیس موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران، دکتر عزت‌الله نگهبان به‌عنوان یکی از اساتید مطرح باستان‌شناسی دنیا فعالیت‌های باستان‌شناسی در دشت قزوین را به‌عنوان یکی از پروژه‌های آموزشی و پژوهشی دانشگاه آغاز کرد و برای این کار ۳۵۰ محوطه شناسایی و درنهایت سه محوطه شامل زاغه، قره‌تپه سگزآباد و گورستان انتخاب شد.
وی ادامه داد: درواقع این کاوش‌ها نخستین آموزش هدفمند باستان‌شناسان کشور بود و باهدف آموزش و تربیت باستان‌شناسان ایرانی در دشت قزوین انجام شد.
تخریب و تاراج بخشی از محوطه قبل تاریخ سگزآباد در جریان زلزله سال ۴۱ بویین‌زهرا
ده پهلوان گفت: این محوطه شامل ۵۰ هکتار است که ۱۲ هکتار آن پس از زلزله ۴۱ و کاوش‌های غیرمجاز دچار آسیب و تخریب‌شده است، هشت فصل کاوش باستان‌شناسی پیش از انقلاب اسلامی در این منطقه انجام شد که یافته‌ها و نتایج آن در کتب و نشریات به چاپ رسید و پس از انقلاب نیز این کاوش‌ها ادامه یافت به‌گونه‌ای که تاکنون بیش از ۴۰ فصل کاوش در محوطه‌های یادشده انجام‌شده است.
وی ادامه داد: از سال ۹۳ سرپرستی کاوش‌های باستان‌شناسی این منطقه به بنده سپرده‌شده است و ما فعالیت خود را بر روی قره‌تپه سگزآباد متمرکز کردیم و با توجه به این پس از زلزله سال ۱۳۴۱ که فنات ها خشک‌شده و کشاورزی از رونق می‌افتد متأسفانه مردم به این تپه باستانی هجوم آورده و آنرا تخریب کردند و کاوش‌های غیرمجاز و قاچاق بسیاری در آن انجام‌شده و یافته‌های این کاوش‌ها نیز به خارجی ازجمله ژاپنی‌ها، بلژیکی‌ها و اسرائیلی‌ها فروخته می‌شود.
مدیر موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران همچنین گفت: ما در ابتدا قصد داشتیم که بر روی لایه‌های متاخر این محوطه باستانی‌کار کنیم اما ازآنجاکه این لایه‌ها براثر فعالیت‌های کشاورزی و کاوش‌های غیرمجاز دچار آسیب و تخریب‌شده بودند بر روی حاشیه تپه متمرکز شدیم و قطعه سفال‌های موجود به ما یادآور می‌شد که این محوطه مربوط به یک دوره هخامنشی و مادها و عصر آهن سه است.
این باستان‌شناس اضافه کرد: ۱۲ عرصه از محوطه باستانی سگزآباد درنتیجه کاوش‌های غیرمجاز و زلزله سال ۴۱ نابودشده است.
ده پهلوان گفت: در ادامه کاوش‌ها و فعالیت برای تعیین عرصه و حریم به‌منظور ایجاد سایت موزه متوجه یک گورستان در حاشیه غربی و شرقی قره‌تپه به وسعت ۲۰ هکتار شدیم که چهار سال است بر روی آن در حال کاوش هستیم.
گورستان دشت جنوبی قزوین، بزرگ‌ترین گورستان عصر آهن ۲ در ایران
مدیر موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران همچنین گفت: یافته‌های ما از این گورستان شامل گورهای چهارچینه خشتی یا صندوقی مربوط به قبور اقشار سنی مختلف از نوزادان که در خمره‌های آشپزخانه‌ای دفن می‌شوند گرفته تا کودکان و میان‌سالان و کهن‌سالان می‌شود که همراه با آن‌ها ظروف و زیورآلات مربوط به عصر آهن ۲ تا ۳ ( ۱۰۵۰ تا ۸۲۰ قبل از میلاد) نیز دفن شده است.
سرپرست گروه باستان‌شناسی مستقر در سگزآباد گفت: علاوه بر ظروف سفالی، جنگ‌افزارها و برخی زیورآلات فلزی در همه قبور این گورستان باستانی شاهد تدفین جانوران و حیواناتی مانند اسب، شتر، بز و گوسفند و گراز هستیم.
وی با اشاره به نقش مهم برخی حیوانات مانند اسب و گوسفند در زندگی انسان‌های عصر آهن که در فلات ایران سکونت داشتند، اظهار کرد: تیم‌های جانور باستان‌شناسی بر روی لاشه و اسکلت این حیوانات فعالیت‌های تحقیقی و پژوهشی خود را انجام می‌دهند.
ارتباطات فرهنگی در عصر آهن بین مردمان دشت قزوین با بین‌النهرین
وی اظهار کرد: یافته‌های به‌دست‌آمده از این گورستان باستانی ازجمله ۴۰ مهر استوانه‌ای که نظیر آن‌ها در تپه حسنلو آذربایجان غربی، نمرود عراق، جنوب ترکیه و لبنان نیز کشف‌شده، نشانگر ارتباطات فرهنگی انسان‌های آن دوره با حکومت آشور و اهالی بین‌النهرین در شمال عراق امروزی دارد.
ده پهلوان گفت: مواردی که از حیث انسان باستان‌شناسی مهم است فرضیات مربوط به سن و جنس و بیماری‌ها و عوامل ژنتیکی است که با کار روی اجساد یافت شده در گورها موردبررسی قرار می‌گیرد.
وی ادامه داد: شواهد به‌دست‌آمده نشان می‌دهد تا دوره هخامنشی یکجانشینی در این منطقه وجود داشته است.
گذار فرهنگی عصر آهن ۲ به ۳ در گورستان سگزآباد
مدیر موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران ادامه داد: نکته حائز اهمیت در این گورستان برای ما این است که ظروف یافت شده در آهن عصر آهن ۲ و عصر آهن ۳ را دربر می‌گیرد و شاهد گذار فرهنگی از عصر آهن ۲ به ۳ در این گورستان هستیم.
ده پهلوان افزود: در عصرهای مختلف آهن شاهد تغییراتی در رنگ و شکل ظروف مانند نخودی رنگ شدن آن‌ها از خاکستری، ایجاد مهرها و تغییر پلان و فرم سکونتگاه‌ها هستیم که عده‌ای از باستان‌شناسان آنرا ناشی از مهاجرت و ورود اقوام جدید وعده‌ای نیز آنرا ناشی از تحولات و پیوندهای فکری و فرهنگی می‌دانند.
این باستان‌شناس گفت: در برخی گورها شاهد تغییر شکل و رنگ ظروف هستیم، ۲ فرضیه در بین باستان‌شناسان وجود دارد که یکی معتقدند در یک دوره از عصر آهن شاهد موج‌های مهاجرتی بوده‌ایم که قبل از ۱۶۰۰ سال قبل از میلاد انجام‌شده و این مهاجرت‌ها با خود تغییرات فرهنگی و اقتصادی را به همراه آورده و تغییر شکل و رنگ ظروف در گورها نیز به خاطر همین بوده است اما عده‌ای نیز معتقدند با توجه به آزمایشات دی ان ای و بررسی‌های ژنتیکی اجساد یافت شده موج مهاجرتی وجود نداشته و تحول فکری و اجتماعی و فرهنگی موجب این تغییرات شده است.
وی افزود: عصر آهن به سه بازه زمانی شامل ۱۵۰۰ تا ۱۱۰۰ قبل از میلاد به‌عنوان عصر آهن یک، ۱۱۰۰ تا ۸۵۰ قبل از میلاد به‌عنوان عصر آهن ۲ و ۸۵۰ تا ۵۵۰ قبل میلاد به‌عنوان عصر آهن سه تقسیم می‌شود، بخشی از عصر آهن سه با حکومت مادها هم‌زمان می‌شود و پس از سال ۵۵۰ قبل از میلاد نیز حکومت هخامنشی آغاز می‌شود.
تخریب برخی از لایه‌های محوطه پیش‌ازتاریخ سگزآباد براثر حفاری‌های غیرمجاز
وی اظهار کرد: کاوش در گورستان بسیار سخت و طاقت‌فرسا بوده و به شکل میلیمتری انجام می‌شود و پروسه مختلفی ازجمله نمونه خاکبرداری، مستندنگاری و عکاسی دارد و پژوهش‌ها در آن باید شکل مستمر انجام شود و ما در این مکان بر روی ژنتیک و دی ان ای افراد دفن شده و جانوران و حیوانات همراه آن‌ها و آنالیز ظروف و زیوآلات همراه با آن که نشانگر ارتباطات و باورها و آئین‌های آن‌ها بوده است کار می‌کنیم.
سرپرست تیم باستان‌شناسی جنوب دشت قزوین اظهار کرد: با توجه به تخریب بخش‌هایی از این محوطه پیش‌ازتاریخ به دلیل حفاری‌های غیرمجاز پس از دهه ۴۰، متأسفانه به دلیل تخریب لایه‌های بالایی نمی‌توانیم علت و چرایی قطع زندگی در این محوطه‌ها را بدانیم که آیا بیماری‌ها یا زلزله دلیل آن بوده یا جنگ یا سیل باعث آن شده است.
ده پهلوان افزود: اشیای موجود در گورها به ما سطح فناوری مورداستفاده در آن دوران و پیچیدگی‌های آنرا گوشزد می‌کند، در برخی گورها زیورآلات از جنس شبه‌فلز آنتیموان که درخشنده است را شاهد هستیم که نشان از کیفیت بالای فلزکاری در آن دوره دارد.
وی افزود: امسال فصل پنجم کاوش‌ها در گورستان را دنبال می‌کنیم، ما در سال‌های اخیر روی ۲۰۰ مترمربع از ۲۰ هکتار عرصه گورستان باستانی فعالیت کاوشی خود را انجام داده‌ایم و باید اذعان کرد این محوطه بزرگ‌ترین گورستان عصر آهن ۲ در ایران است که امیدواریم هر چه زودتر شاهد تبدیل آن به سایت موزه باستان‌شناسی دشت قزوین باشیم که علاوه بر ایجاد جاذبه‌ای گردشگری، اطلاعات پژوهشی بسیار خوبی را نیز به باستان‌شناسان ارائه خواهد کرد.
وی اظهار کرد: بدون شک اگر شاهد ایجاد یک پایگاه آموزشی و پژوهشی و ساخت سایت موزه در این مکان باشیم، اقتصاد جامعه محلی نیز بهبود پیداکرده و افراد محلی به ما برای حفاظت از این محوطه‌های باستانی که معرف تمدن ما هستند کمک خواهند کرد.
ده پهلوان با تأکید بر لزوم تشدید حفاظت و مراقبت از محوطه‌های باستانی از سوی یگان‌های انتظامی میراث فرهنگی و گسترش گشت‌های انتظامی در آن‌ها و نقش مردم در حفاظت از این محوطه‌ها، در پایان گفت: بسیاری از افراد باهدف یافتن گنج و طلا به محوطه‌های باستانی هجوم می‌آورند و آن‌ها را تخریب می‌کنند اما در اینجا خبری از گنج و طلا نیست و اینکار فقط تخریب تمدن و هویت ماست.
نمایش آثار یافت شده در تپه‌های باستانی دشت قزوین در موزه ملی
آثار یافت شده از باستان‌شناسان در کاوش‌های انجام‌شده در محدوده‌های قبل تاریخ سگزآباد از ارزش بالایی برخوردار هستند به‌طوری‌که اکنون برخی از آن‌ها در موزه ملی به نمایش گذاشته‌شده‌اند.
جبرائیل نوکنده رئیس موزه ملی در همین ارتباط اظهار کرد: بخشی از آثار یافت شده در تپه‌های باستانی دشت قزوین ازجمله زاغه، گورستان و تپه در سگزآباد در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته‌شده است.
او افزود: بخشی از این آثار همچنین در دیگر موزه‌های مهم کشور به نمایش گذاشته‌شده است.
وی یادآور شد: اسکلت یافته شده از گورستان پیش‌ازتاریخ جنوب دشت قزوین که یک بانوی سه‌هزارساله است هم‌اکنون در موزه شهر قزوین به نمایش گذاشته‌شده و امیدواریم انرا در موزه‌های مختلف به نمایش گذاشته و با ایجاد سایت موزه در سگزآباد آنرا به مکانی که کشف‌شده انتقال داده و نمایش دهیم.
رئیس موزه ملی ایران افزود: این آثار نشانگر هویت و تمدن ما هستند و گنجینه بسیار ارزشمندی به شمار می‌روند، مردم با حضور در موزه‌ها و دیدن این آثار و یافته‌ها با نیاکان و نحوه زندگی و ارتباطات آن‌ها آشنا می‌شوند.
وی اظهار کرد: هرساله نمایشگاه آخرین کشفیات باستان‌شناسی ایران در موزه ملی برگزار می‌شود، در این نمایشگاه آخرین دستاوردهای باستان‌شناسان کشور به نمایش گذاشته می‌شود که در دوره‌های مختلف آثار حاصل از کاوش‌های باستان‌شناسی دشت قزوین نیز وجود دارد.
رئیس موزه ملی ایران یادآور شد: از جمله کشفیات آخرین نمایشگاه دستاوردهای باستان‌شناسی ایران می‌تواند به آثار کشف‌شده در گورستان عصر آهن ۲ سگزآباد اشاره کرد که توسط تیم دکتر مصطفی ده پهلوان کشف‌شده‌اند.
ساخت سایت موزه در محوطه پیش‌ازتاریخ سگزآباد در دست پیگیری
ساخت سایت موزه در محوطه پیش‌ازتاریخ سگزآباد یکی از برنامه‌های اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به شمار می‌رود که البته نیازمند اختصاص اعتبارات لازم است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان قزوین در همین ارتباط گفت: ایجاد سایت موزه در محوطه باستانی سگزآباد واقع در شهرستان بویین‌زهرا جزو برنامه‌های اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قزوین به شمار می‌رود.
علیرضا خزائلی بیان کرد: کار جمع‌آوری و تدوین نتایج پنج دهه فعالیت باستان‌شناسی به همراه تعیین عرصه و حریم محوطه همراه با طراحی سایت موزه با همکاری موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران انجام‌شده است، اجرای این طرح در سالیان گذشته به دلیل مشکلات اعتباری محقق نشده بود اما تلاش می‌کنیم تا این طرح را به سرانجام برسانیم.
وی افزود: کاوش‌های باستان‌شناسی در این محدوده باستانی که از دهه ۴۰ به این‌سو در حال انجام است نشانگر وجود تمدن ۷ تا ۸ هزارساله در منطقه است، ایجاد سایت موزه به‌منظور نمایش کشفیات و یافته‌ها، این منطقه را به قطب تحقیقات باستان‌شناسی کشور تبدیل می‌کند ضمن آنکه ظرفیت گردشگری خوبی را نیز به منطقه خواهد بخشید.