لاله غزالی، همشهری آنلاین: زلزله تهران با اینکه بحثی تکراری در نیم قرن گذشته است، اما هنوز خوشبختانه به وقوع نپیوسته و تا آن روز موعود بی‌زمان، آنقدر اهمیت دارد که هر چند وقت یک بار با رخ دادن حادثه‌ای حتی زلزله ۲.۵ ریشتری در شرق، غرب و جنوب پایتخت، دوباره در صدر اخبار قرار می‌گیرد. مهم‌ترینِ این حوادث در ماه‌های اخیر وقوع زلزله ۵ ریشتری ۱۹ اردیبهشت امسال در محدوده شهرستان دماوند بود که شهر تهران را هم لرزاند و باعث شد عده زیادی از ساکنان این شهر شب را در فضاهای باز مثل خیابان و پارک بگذرانند.
آخرین حادثه قابل توجه، زلزله‌های پی در پی فیروزکوه در روز ۲۲ تیر ۹۹ بود که از کمتر از ۲ ریشتر شروع شد و به ۴ ریشتر هم رسید. این زلزله در برخی نقاط تهران هم احساس شد. این حادثه باز هم نگرانی افکار عمومی و مسئولان را برای وقوع زلزله‌ای فجیع در تهران که متخصصان این حوزه آن را بسیار محتمل و بعضا قطعی می‌دانند، برانگیخت. به‌ویژه آنکه برخی معتقد بودند زلزله اخیر در محل تلاقی گسل معروف مشا و گسل فیروزکوه رخ داده است.
از جمله آنها دکتر شهریار سلیمانی‌آزاد پژوهشگر لرزه زمین‌ساخت سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی بود که به ایسنا گفت: گستره رومرکزی این فوج زمین‌لرزه‌های ریز در فاصله حدود ۱۰۰ کیلومتری بخش خاوری شهر تهران بوده که پهنه تلاقی قطعه خاوری گسل مشا با بخش باختری پهنه گسلی فیروزکوه است.
این مساله از این جهت اهمیت دارد که بعضی از زمین‌شناسان معتقدند انتهای گسل شمال تهران به قطعه شرقی گسل مشا در حوالی روستای کلان پیوسته می‌شود.
دکتر مهدی زارع عضو هیات‌علمی و استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی در خصوص این محل تلاقی به همشهری گفت: بخش‌هایی از قطعه مرکزی گسل مشا از ۱۰ کیلومتری منتهی‌الیه مناطق یک و ۴ -یعنی شمال و شرق- تهران عبور می‌کند و اگر زلزله روی آن اتفاق بیفتد، می‌تواند از نظر میزان خسارت برای شهر تهران قابل توجه باشد.
-
جمعیت در خطر
زارع درباره بار جمعیتی در معرض خطر در محدوده این بخش از گسل مشا توضیح داد: شهرهای میگون و شمشک دقیقا روی مشای مرکزی قرار دارند که تقریبا کم‌جمعیت هستند اما شهر لواسان حدود ۱۶۰ هزار نفر جمعیت دارد که در محدوده آن است. همچنین، شهر جدید پردیس با حدود ۲۰۰ هزار نفر جمعیت دقیقا در ۱۰ کیلومتری جنوب جایی قرار دارد که گسل مشای شرقی و مرکزی به هم می‌رسند. این در حالی است که برای اسکان ۵۰۰ تا ۷۰۰ هزار نفر در این شهر برنامه‌ریزی شده است. پس حتی اگر خود شهر تهران را در نظر نگیریم، جمعیت قابل ملاحظه‌ای اطراف این گسل هست.
این در حالی است که اسماعیل نجار رئیس سازمان مدیریت بحران کشور ۲۱ دی‌ماه ۹۸ در آیین بهره‌برداری از طرح مشارکت شهرداری تهران و سازمان اورژانس کل کشور در ساماندهی خدمات فوریت‌های پزشکی در شهر تهران گفت: اگر در این شهر یک زلزله با ریشتر بالا بیاید حتما ۲ میلیون نفر تحت تاثیر مستقیم این حادثه قرار خواهند گرفت.
این در حالی است که ۸ میلیون نفر باقیمانده قطعا و یقینا تحت تاثیر غیرمستقیم قرار خواهند گرفت.
وی پیش‌تر گفته بود: به طور متوسط هر سال در ایران یک زلزله بین ۶ تا ۶.۲ ریشتر و هر ۱۰ سال هم یک زلزله با بزرگی حدود ۷ ریشتر رخ می‌دهد.
-
تهران چقدر آماده مواجهه با زلزله است؟
اینکه چرا تا تهران تکان کوچکی می‌خورد مردم از خانه‌ها و آپارتمان‌هایشان فرار می‌کنند کاملا مشخص است؛ احساس ناامنی در این مکان‌ها. ترس از فروریختن خانه و ماندن زیر آوار محرکی است که تهرانی‌ها را با هر زلزله کوچکی به خیابان‌ها می‌کشاند؛ جایی که به دلیل سوءنظارت‌ها بر ساختمان‌سازی در دهه‌های اخیر و بالا رفتن برج‌های بلند با تراکم جمعیتی بالا در کوچه‌های تنگ و استفاده بی‌قاعده و بیش از حد از شیشه در نمای ساختمان‌ها آنها را به قتلگاه‌هایی بدتر از خانه‌ها تبدیل کرده است.
این در حالی است که در پی زلزله اخیر فیروزکوه، نجار، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور ۲۵ تیر ۹۹ در جلسه ستاد محلی پیشگیری، هماهنگی و فرماندهی عملیات پاسخ به بحران در محل سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران گفت: طبق گزارش‌هایی که به ما داده‌اند، با تمام اقدامات انجام‌شده، تنها ۱۸/۸ درصد آمادگی در تهران وجود دارد.
وی همچنین در مورد منابع آب مورد نیاز پس از وقوع زلزله سخت در تهران گفت: حدود ۴۷۰ منبع آب مورد نیاز است که تا الان حدود ۳ یا ۴ مورد آن آماده شده است. چند وقت پیش یکی از مسئولان گفته بود ما ۱۵ هزار قبر آماده داریم، خب این ۱۵ هزار قبر در مقایسه با ۱۰۰ هزار کشته‌ای که تخمین زده می‌شود در زلزله ۷ ریشتر داشته باشیم. چقدر است؟ البته آمار در مطالعات جایکا خیلی بیشتر از این حرف‌هاست.
همه اینها به این معنی است که حتی اگر از زلزله جان سالم هم به در ببریم، پس از آن برای زنده‌ماندمان هیچ تضمینی نیست.
-
نیاز به پادگان‌های محدوده شهر تهران
بارها کارشناسان گوشزد کرده‌اند که تهران پس از زلزله به وضعیتی درمی‌آید که امکان امدادرسانی در آن به حداقل امکان می‌رسد. این مساله به دلیل فروریختن ساختمان‌های بلند و بسته شدن مسیرهاست. البته خطر انفجار گاز و آتش‌سوزی بر اثر تخریب تاسیسات برق را نیز نباید نادیده گرفت به طوری که به قول پیروز حناچی شهردار تهران، این شهر «کن فیکون» می‌شود.
وی در جلسه ستاد محلی پیشگیری که از آن یاد شد، با بیان اینکه همکاران من در مترو در عمق ۱۲ متری با آجر برخورد می کنند، گفت: این نشان می‌دهد این شهر در طول تاریخ چند بار «کن فیکون» شده است.
این مساله اهمیت نیاز به فضاهای باز گسترده را در شهر تهران برای موارد بحرانی همچون زلزله بالای ۷ ریشتر نشان می‌دهد. حناچی گفت: داشتن فضاهایی که در شرایط خاص به داد تهران برسد بسیار موثر است، هرچه عرصه باز در تهران وجود دارد باید برای شرایط بحران حفظ کنیم. ما پادگان ۰۶ را برای این می‌خواهیم که در شرایط بحران، هلیکوپتر و... در آنجا بنشیند. دوشان‌تپه و قلعه‌مرغی را نیز برای همین می‌خواهیم.
وی به زلزله ۷.۳ ریشتری کوبه ژاپن در سال ۱۳۷۳ نیز اشاره کرد و گفت: ژاپن کشوری است که تلاش کرده آمادگی در برابر زلزله را حفظ کند. در آن زلزله بیش از ۶۰۰۰ نفر در دم جان خود را از دست دادند و ۳۰۰ هزار نفر بی‌خانمان شدند. این تجربه یک زلزله شهری بود. خیلی از اتوبان‌ها و مسیرهای دسترسی مسدود شد. قحطی آب پیش آمد و آتش‌سوزی که در پی نشت گاز به وجود آمد و... همگی منجر شد که خسارات بعد از زلزله از خود زلزله بیشتر باشد.
-
۴/۵ میلیون کشته
در همین جلسه بود که رضا کرمی محمدی رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در بخشی از حرف‌هایش گفت که «در بیش از یک ماه اخیر گسل مشا فعال شده است» و همین موجی از نگرانی را در جامعه به وجود آورد.
اما دکتر فریبرز ناطقی الهی استاد نمونه کشور در مهندسی سازه و زلزله در واکنش به تیتری که رسانه‌ها به عنوان برآورد جلسه مدیریت بحران شهرداری تهران درباره فعال شدن گسل مشا زده بودند، به همشهری گفت: فعالیت یک گسل از نظر زلزله‌شناسی تعریف خاصی دارد، می‌توانیم بگوییم تمام گسل‌های دنیا فعال هستند. وقتی این فعالیت از محدوده خاصی خارج می‌شود، شاید با ادبیات امروز بتوان گفت فعال‌تر شده است.
وی افزود: گسل مشا، گسل شمال و گسل فیروزکوه کلا در تمام سالیان فعال بوده‌اند. سال‌هاست که داریم گسل مشا را رصد می‌کنیم و این گسل همیشه جُنبا بوده اما در ۲ ماه و حتی یک سال گذشته فعالیت آن بیشتر شده است.
این استاد مهندسی سازه درخصوص احتمال وقوع زلزله بالای ۷ ریشتر در تهران و عواقب آن گفت: نکته بسیار حائز اهمیت برای همه کسانی که در این حوزه کار می‌کنند، فعال بودن گسل‌های اطراف تهران است. این فعالیت روزی به یک زلزله بزرگ منجر خواهد شد. اینکه این زلزله کِی خواهد بود، هیچ‌کس در دنیا تا به حال نتوانسته است بگوید. اما من بارها گفته‌ام اگر زلزله محتمل ۷/۳ ریشتری تهران رخ بدهد، فاجعه ۳ قرن اخیر خواهد بود. با توجه به مستحدثات (ساختمان‌های) ضعیف و تمرکز انسانی که ما در شهر تهران داریم و آسیب‌پذیری بسیار بالایی که در ساختمان‌هایی هست، یک فاجعه بزرگ انسانی خواهیم داشت؛ بعضی مطالعات ۴/۵ میلیون کشته را هم پیش‌بینی کرده‌اند.
-
سوال درباره کارآمدی سیستم هشدار سریع زلزله
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در این جلسه با اشاره به نصب سیستم هشدار سریع زلزله در محل گسل مشا گفت: ما امسال اعتباراتی را گرفتیم و اقداماتی انجام دادیم که طی یکی دو ماه آینده در دیگر نقاط و اطراف تهران نیز این سیستم فعال خواهد شد. این سیستم بیشتر به درد شرکت‌هایی چون مترو، گاز و... می‌خورد که بلافاصله به آنها هشدار دهد و مثلا شرکت گاز بتواند چند ثانیه زودتر جریان گاز را قطع کند.
شاید کرمی با اشاره به این سیستم قصد آرامش بخشیدن به افکار عمومی و کاستن از نگرانی‌ها را داشته است، اما دکتر ناطقی الهی که این سیستم را چندان کارآمد نمی‌داند در این خصوص به همشهری توضیح داد: همه فکر می‌کنند هشدار سریع یعنی اینکه زلزله می‌آید و با هشدار همه درمی‌رویم ولی ما هیچ اقدامی پس از هشدار سریع نداریم. هشدار سریع این است که ما سنسورهایی را برای زلزله کار می‌گذاریم. اگر آن سنسورها درست عمل کنند و اتفاقی نیفتد - مثلا برق نرود - و موج‌های زلزله مطابق آن چیزی باشد که ما در کامپیوترهایمان تعریف کرده‌ایم، ممکن است چند ثانیه قبل اخطاری بدهد که به درد هیچ‌کس هم نمی‌خورد.
وی گفت: اکنون دانش فنی ما در ایران درباره زلزله صد برابر ۳۰ سال پیش است، اگر از دیروز براساس مستنداتی که در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور انجام شده است شروع به برنامه‌ریزی کرده بودیم، شاید ما ۱۰ تا ۱۵ سال دیگر به یک ایمنی حداقلی یا نسبی می‌رسیدیم.