حمیدرضا بوجاریان - همشهری آنلاین: در مرکز «تحقیق و توسعه تولید واکسن کرونا» ده‌ها نفر پشت اتاق‌های دربسته و ایزوله در حال پیش بردن فرایند تولید واکسن کرونا هستند.
حسین جوادی‌مهر مدیر کارخانه تولید دارو می‌گوید: از زمانی که کرونا شروع شد، چند گروه از محققان ایرانی در قالب ۴ پلتفرم تولید واکسن با هسته‌های علمی مختلف، تولید واکسن برای کرونا را کلید زده‌اند. تولید واکسن در ایران تقریبا همزمان با سایر کشورهای جهان شروع شد. محققانی که روی این پروژه کار می‌کنند از دانش‌آموختگان برجسته شیمی، میکروبیولوژی، داروسازی و سایر رشته‌های مرتبط هستند و تعدادی از آنها هم محققان ایرانی هستند که در جریان شیوع کرونا علاقه‌مند به تولید واکسن و فعالیت داخل کشور بودند و برخی از آنها از خارج کشور به ایران بازگشته‌اند تا در این کار مشارکت داشته باشند.
از نظر فرایند تولید واکسن، گروهی که او در این کارخانه تولید دارو دور هم جمع کرده است، جلوتر از گروه‌های دیگر است: این کارخانه برای ساخت داروهای های‌تک هدف‌گذاری و راه‌اندازی شده بود. پیش از بروز و شیوع کرونا موفق شده بودیم واکسن آنفلوآنزا را بسازیم و به دلیل اینکه زیرساخت‌های تولید این واکسن از قبل آماده بود در بحث ساخت واکسن کرونا کارمان را خیلی زود شروع کردیم. اگر این تجهیزات نبود، شاید مدت‌ها طول می‌کشید بتوانیم کار تحقیقات برای ساخت واکسن را شروع کنیم.
جوادی‌مهر معتقد است که ایران در فرایند تولید واکسن همگام با کشورهای دیگر در حال پیشرفت است: ما پیشروترین گروه در کشور و خاورمیانه هستیم که داریم روی تولید واکسن کار می‌کنیم. الان دست‌کم ۱۰۰محقق برجسته در ایران بر تولید واکسن متمرکز هستند و اطلاعات خود را به خط مقدم تولیدکننده واکسن منتقل می‌کنند.
• استفاده از دستگاهی که در جهان کمیاب است
زهرا، مسئول کنترل کیفیت مرکز که فارغ‌التحصیل بیوتکنولوژی از دانشگاه شهید بهشتی است، سرگرم کار با ال‌پی‌سی‌های چندطبقه‌ای است که می‌گوید نمونه‌اش حتی در کشورهای ثروتمند منطقه و حتی برخی کشورهای اروپایی پیدا نمی‌شود. ال‌پی‌سی دستگاهی است که مو را از ماست بیرون می‌کشد و با دقتی مثال‌زدنی کوچک‌ترین خطا را در کیفیت مواد اولیه یا محصول تولیدی نشان می‌دهد.
همه محصولاتی که تولید می‌شود، در اتاق خاصی نگهداری می‌شود. باکتری یا ویروس در شرایط عادی ممکن است ماده سمی تب‌زا داشته باشد و در مراحل استرلیتی باید تمام میکروب‌ها را از هم جدا کرد تا عامل تب‌زا نداشته باشد؛ فرایندی که اگر به‌درستی طی نشود اثر واکسن را از بین می‌برد.
-
پخش شدن یک میلیون غبار در هوا با یک حرکت
دما بین ۲۰ تا ۲۵ و رطوبت زیر ۶۰ درجه است و هوا بسیار مطلوب. بخش استریل شرکت، تمیزتر و یکدست سفید است. دمای محیط کمتر شده و رطوبت هم به حداقل ممکن رسیده است. هر اتاق دستگاهی دارد که برای ورود به آن باید رمز ورودش را بلد بود. شاید افزایش مراقبت‌ها به دلیل ویروسی بودن بخش است و باید احتیاط‌ها و تردد را محدود کرد. بخش تست‌های سلولوژی مهم‌ترین قسمت این بخش است.
عباس‌زاده، متخصص دامپزشکی مسئولیت تزریق، خون‌گیری، جراحی و انجام تست‌های حیوانی واکسن کرونا را بر عهده دارد. در فضای کوچک آزمایشگاهی تست حیوانی، تردد و حرکت افراد باید حداقلی باشد.
متخصصان این بخش می‌گویند هر حرکت یا یک قدم راه رفتن یک میلیون پارتیکل یا غبار را از روی زمین به هوا بلند می‌کند و این غبار می‌تواند بر نتایج آزمایش محققان اثر منفی بگذارد. در چنین شرایطی، عباس‌زاده همه فعل و انفعالات حیوانی را که واکسن به او تزریق شده است، زیر نظر دارد.
خانواده موش‌های سفید، نخستین دریافت‌کنندگان واکسن‌های تولیدی محققان ایرانی بوده‌اند. عباس‌زاده می‌گوید خانواده موش‌ها از وقتی واکسن گرفته‌اند، حالشان خوب است: اول واکسن را به موش تزریق کردیم. حیوان آنتی‌بادی تولید کرد و بیمار نشد. حال موش سفید آزمایشگاهی ما الان خیلی خوب است.
حیوان پس از تزریق واکسن از نظر رفتاری، خورد و خوراک و وزن‌گیری کنترل شده است و حتی بازیگوشی و گوشه‌گیری حیوان بررسی می‌شود. عباس‌زاده می‌گوید: دوره ۳روزه خطر مدت‌هاست که گذشته و حیوان مشکلی ندارد. مرحله بعد تست واکسن روی حیوان‌های بزرگ‌تر است.
هرچند تست روی موش مثبت بوده اما استرس زیادی روی تیم محقق و تزریق‌کننده واکسن وجود دارد. بعد از خون‌گیری، خون حیوان باید وارد بخش سلولوژی شود و مقدار آنتی‌بادی و دوزهایی که استفاده شده است، بررسی شود. اگر دوز واکسن به حد مطلوب برسد، آن زمان واکسن جواب می‌دهد و دوز مناسب برای واکسن تعیین می‌شود.
-
لباس روی لباس و ماسک روی ماسک
هرچه به بخش تولیدکننده واکسن نهایی نزدیک‌تر می‌شویم هوا خنک‌تر و رطوبت کمتر می‌شود. اتاق «لاک» یا پاک‌سازی، اتاقی است که هر فرد قبل از ورود به بخش تولید واکسن باید لباس خود را در آن تعویض کند تا مانع ورود ویروس به داخل بخش شود؛ اتاقی با یک رختکن و کلی مواد ضدعفونی‌کننده، دستکش، کلاه و لباس مخصوص.
با لباس شخصی نمی‌شود وارد بخش تولید واکسن شد. اتاق تنگ است و در هر ۲سمتش یک در وجود دارد. هیچ‌وقت هر دو در با هم باز نمی‌شوند تا مکش هوا سبب انتقال ویروس بخش ضدعفونی نشده به بخش تولید واکسن نشود.
روی لباس‌های یکدست آبی تازه پوشیده شده باید دوباره لباس آبی کم‌رنگی پوشید که ضدعفونی شده و بسته‌بندی است. لباس روی لباس و ماسک روی ماسک زده می‌شود. نفس کشیدن با ماسک‌هایی که حداقل ۷ لایه دارند کار سختی است. لباس‌ها ۴تکه‌اند و هر تکه را باید جدا جدا پوشید و از تماس آن با زمین زردرنگی که هر ۲ ساعت یک بار ضدعفونی می‌شود، جلوگیری کرد.
دردسرهای پوشیدن این لباس یادآور مشقتی است که پرستاران و کادر درمان هر روز در بخش‌های بیماران مبتلا به کرونا تحمل می‌کنند. گرمای بدن بلافاصله زیاد می‌شود و داخل لباس کوره پرحرارتی است که تب دارد.
لباس‌ها طوری طراحی شده که ویروس راهی برای نفوذ به بدن پیدا نکند. محققان در این شرایط ۸ ساعت باید کار کنند؛ ایستاده و با کمترین حرکت و بیشترین مراقبت. دمای هوا پایین‌تر از سالن قبل است و عدد ۱۸.۵ درجه را برای تحمل‌پذیر کردن شرایط سخت کار نشان می‌دهد؛ لباس‌هایی که از تن به در کردنش طول می‌کشد و پوشیدن دوباره‌شان مرثیه‌ای است برای محققان که کسی حاضر نیست روزی ۲ بار تکرارش کند.
• فاز حیوانی در چه مرحله‌ای است؟
میثم که در دانشگاه صنعتی اصفهان رشته بیوتکنولوژی خوانده، در بخشی کار می‌کند که خبری از خود ویروس نیست. برای تولید واکسن یک ویروس را قطعه‌قطعه می‌کنند و به شکل یک پازل، هر تکه‌اش را دست محققی می‌دهند تا آناتومی و اجزای آن را شناسایی کند. هر تکه هم برای خودش داستانی دارد که باید در سانتریفیوژهای مخصوصی بررسی شود.
میثم وظیفه‌اش بررسی نمونه دی‌ان‌ای ویروس و جداسازی و استخراج آن است و می‌گوید که در مرکز تولید واکسن دنبال تولید داروی نوترکیب تازه‌ای برای مقابله با کروناست: اسم محصول ما «دی‌اکسین» است که می‌تواند ایمنی جنرال و سلولی را در بدن افراد ایجاد کند.
قسمتی که او کار می‌کند، پر از ویروس و باکتریِ ضعیف‌شده است؛ تهدیدی که مدت‌هاست بر زندگی‌اش سایه انداخته است. میثم معتقد است باید با ویروس زندگی کرد، اما ایمن و با رعایت بهداشت فردی و کاری: پوشش و دستورالعمل‌هایی که داریم را رعایت می‌کنیم. پوشش‌های زیادی هم داریم. با پوشش‌ها و دستورالعمل‌های سختگیرانه‌ای که داریم، ریسک ابتلا را کم می‌کنیم اما در خانه هم اقدامات خاصی باید انجام داد تا اهالی خانه مبتلا نشوند.
نتیجه تلاش‌هایی که او و دیگر همکارش می‌کنند، محلولی است که در آمپول‌های تست واکسن قرار می‌گیرد؛ محلولی که روی موش‌ها خوب جواب داده و نشانه‌ای است از اینکه او و همکارانش کارشان را درست انجام داده‌اند: وقتی گفتند تست اولیه روی حیوان مثبت است به کار خودمان باور بیشتری پیدا کردیم. می‌دانستیم کارمان بالاخره نتیجه می‌دهد. خدا را شاکریم که نتیجه همه آزمایش‌ها تا الان خوب بوده.
تولید واکسن باید به قدری باشد که نیازها را تامین کند. برای این کار باید هم تولید بالا باشد، هم اقتصادی باشد و هم نیاز کشور را تامین کند. برای تولید واکسن در محیط آزمایشگاهی ۲۰۰ لیتر از ماده اولیه واکسن تولید شده است.
اگر قرار باشد نیاز کشور به واکسن تامین شود و برای اهداف انسان‌دوستانه به خارج کشور صادر شود باید خط تولید واکسن را هم طراحی و اجرا کرد؛ خط تولیدی که در یک شهرک دارویی تقریبا تکمیل شده و به‌زودی آماده بهره‌برداری می‌شود.
شاید برای این کار نیاز به استفاده از دانش و تجربه کشورهای دیگر مهم باشد. میثم می‌گوید: در علم بیوتکنولوژی باید از همه اتفاقات و مقالات استفاده کرد. تجهیزات و فناوری تولید الان در سطح بالاست. ما ۲۰ سال است که نوترکیب‌ها را داریم و ۱۰سال است که داریم صنعتی آن را تولید می‌کنیم و در روند واکسن کرونا حتما این را با کشورهای دیگر به اشتراک می‌گذاریم.