همشهری آنلاین - سیده زهرا عباسی: زن آرام نداشت. بچه کوچکش را در اتاق خوابانده بود. دختر ۹ساله‌اش اما از این سر به آن سر خانه سرک می‌کشید؛ بگذار بکشد. به آشپزخانه رفت. گالن نفت همان گوشه بود؛ محرم روزهای تنهایی. در آشپزخانه بسته شد، اما آواز دخترک که بی‌خیال شعر می‌خواند هنوز می‌آمد؛ بگذار بیاید. کبریت را کشید یا نه، فندک را زد. آتش شعله کشید، شعله که بالا رفت، صدای فریاد هم بلند شد. فریاد بلند شد و آواز دخترک خاموش.
«سارا» هنوز هم بعد از گذشت سال‌ها از این اتفاق تلخ تصویر مادر را در میان شعله‌های آتش از یاد نبرده است؛ کمتر دختری هم در ایلام، مسجدسلیمان، دیشموک یا کرمانشاه پیدا می‌شود که تصویر زنی در میان آتش را از یاد ببرد. اما حالا با افزایش آگاهی و اقدامات انجام شده تصویر زنی در آتش نه‌تنها از خاطره مردم، که از قاب شهر هم پاک می‌شود تا دیگر دختری صدای آوازش با فریاد مادر در میان شعله‌های آتش، خاموش نشود.
-
کاهش خودسوزی در دهه۹۰
«سارا» تنها نیست. دختران دیگری در دیشموک مانند او خاطره کودکی‌شان با دیدن زنی در میان آتش گره خورده است. آمارها هم این خاطره‌ها را تأیید می‌کند. سالانه تا ۱۵درصد موارد مراجعه‌کننده در نتیجه سوختگی، مربوط به‌خودسوزی زنان است و رئیس انجمن حمایت از بیماران سوخته هم چند سال پیش رتبه اول ایران از نظر خودسوزی زنان در خاورمیانه را تأیید کرده بود.
با وجود آمار بالای خودسوزی زنان در دهه ۷۰و ۸۰ اما حالا خبرهای خوشی از کاهش خودسوزی زنان به گوش می‌رسد. سیدکاظم ملکوتی، رئیس هسته علمی پیشگیری از خودکشی در دانشکده علوم رفتاری و سلامت روان و عضو هیأت مدیره انجمن علمی پیشگیری از خودکشی هم این موضوع را تأیید می‌کند و می‌گوید که آمار خودسوزی به‌عنوان یکی از روش‌های اقدام به‌خودکشی نسبت به ۱۰سال قبل و دهه ۸۰کاهش قابل توجهی داشته است.
او با بیان اینکه خودسوزی در ایلام، کرمانشاه، مازندران و بخش‌های شمالی خوزستان شایع‌تر بوده است به همشهری می‌گوید: «آمارها نشان می‌دهد که بیشترین فراوانی این اتفاق در گروه سنی ۲۵تا ۳۵سال، خانم‌های خانه‌دار و در ۵سال اول زندگی مشترک است. معمولا افرادی که اقدام به‌خودسوزی می‌کنند، هیچ تفاوت معناداری از نظر روانشناختی با کسانی که برای اقدام به‌خودکشی از روش‌های دیگر استفاده می‌کنند، ندارند، اما به هر حال این روش برای نشان دادن خشم و اعتراض به دیگران است.» اغلب زنانی که اقدام به‌خودسوزی می‌کنند از نگاه ملکوتی، زنانی هستند که تحت‌تأثیر شدید فشار روحی، تبعیض خانوادگی، نارضایتی از همسر و دارای احساسات شدید شکست و ناکامی هستند و در واقع با خودسوزی می‌خواهند خشم و اعتراض خود را به بی‌عدالتی که در مقابل آنها صورت گرفته است، نشان بدهند.
عضو هیأت مدیره انجمن علمی پیشگیری از خودکشی البته ذهنیت جاری در جامعه را مبنی بر اینکه تصمیم به مردن در میان افرادی که خودسوزی می‌کنند، جدی است رد و تصریح می‌کند: «خودسوزی یکی از روش‌های شایع خودکشی است که منجر به فوت می‌شود. شایع‌ترین روش‌های منجر به فوت به‌ترتیب دار زدن، استفاده از سموم نباتی و خودسوزی است، اما اینطور نیست که افراد حتما دلشان بخواهد بمیرند. این گروه هم مانند افرادی که با روش‌های دیگر اقدام به‌خودکشی می‌کنند، پشیمان می‌شوند، اما روش، خطرناک است و معمولا منجر به فوت می‌شود.»
-
راهی برای فرار
یک بررسی علمی از سوی اساتید دانشگاه شهید بهشتی نشان می‌دهد، اکثر زنانی که اقدام به‌خودسوزی می‌کنند در واقع می‌خواهند با این اقدام راهی برای فرار از ازدواج اجباری یا اذیت و آزارهای مداوم همسر یا قوم همسر خود بیابند؛ نکته‌ای که ملکوتی هم آن را تأیید می‌کند و به همین دلیل هم معتقد است که در سال‌های گذشته با کاهش قبح طلاق و افزایش آمار آن، آمار خودکشی و به‌ویژه خودسوزی در میان زنان کاهش قابل‌توجهی یافته است. سیدکاظم ملکوتی در این‌باره تصریح می‌کند: «هر چند طلاق یک آسیب اجتماعی است اما کانون خانواده را متلاشی می‌کند و عوارض اجتماعی و روانی دیگری را به همراه دارد، اما با همه اینها وزن آسیب‌زایی طلاق کمتر از مرگ ناشی از خودکشی و خودسوزی است. ما به هیچ عنوان طلاق را توصیه نمی‌کنیم، اما از آنجایی که شایع‌ترین اقدام به‌خودکشی در میان زنان متاهل و در ۵سال اول زندگی مشترک است، به هر حال باید پذیرفت که طلاق جایگزین کم‌خطرتری نسبت به خودکشی است.»
او در کنار ریختن قبح طلاق به از بین رفتن قبح صحبت درباره خودکشی هم تأکید دارد و در این‌باره توضیح می‌دهد: «با وجود اینکه عادی‌سازی صحبت درباره خودکشی را می‌پسندیم تا انگ داشتن بیماری کم شود و افراد راحت درباره افکار خودکشی صحبت کنند، اما در عین حال نباید قبح مواردی چون خودسوزی در ذهن مردم از بین برود. متأسفانه در سال‌های گذشته اینطور شده که در برخی مناطق از جمله کهگیلویه‌وبویراحمد یا ایلام زنان حتی در محاوره عادی و شوخی و نیمه‌جدی وقتی با مشکلی مواجه می‌شوند تهدید به‌خودسوزی می‌کنند. این عادی‌سازی خیلی خطرناک است و به جای عادی‌سازی این موضوع باید به فکر آموزش‌هایی برای افزایش مهارت کنترل خشم و بیان احساسات بود.»
ملکوتی در این‌باره به ذکر مثالی هم می‌پردازد و از تجربه نهاوند صحبت می‌کند که طی آن کتاب‌هایی درباره کنترل خشم به افرادی که اقدام به‌خودکشی کرده و در بیمارستان بستری بودند، داده می‌شد و در بازگشت آنها به زندگی و همچنین پیشگیری از خودکشی‌های بعدی تأثیر زیادی داشت.
-
تجربه موفق ایلام در کاهش آمار
پژوهش‌ها نشان می‌دهد عوامل اجتماعی، محیطی، خانوادگی و روانی در گرایش افراد به‌ویژه زنان در اقدام به‌خودسوزی نقش دارند و در ایران این عوامل بیشتر حول تعارض‌های زناشویی، مشکلات خانوادگی و شکست عشقی می‌گردد. همچنین میزان خودسوزی در شهرهای فقیرتر ایران و در میان افراد متاهل بیشتر از سایر افراد است و حدود ۵۰درصد اقدام‌کنندگان به‌خودسوزی متاهل هستند. تورم، رتبه ششم شاخص فلاکت، ازدواج اجباری، بیکاری و تعصب‌های قومی در ایلام از مهم‌ترین عواملی است که همواره به‌عنوان مولفه‌های تأثیرگذار بر خودسوزی زنان این خطه مطرح شده است. هرچند در سال‌های اخیر آمار خودسوزی در میان زنان ایلامی کاهش قابل توجهی یافته، اما نام این استان همچنان در فهرست استان‌هایی با بیشترین موارد خودسوزی قید می‌شود. شاپور کردی که تا همین چندماه پیش مسئولیت معاونت امور اجتماعی اداره کل بهزیستی ایلام را بر عهده داشت و حالا به اداره بهزیستی تهران منتقل شده هم این نظر را دارد و معتقد است با وجود اینکه خودسوزی در سال‌های اخیر کاهش قابل توجهی یافته، اما همچنان ذهنیت در مورد ایلام منفی است.
او در این‌باره به همشهری توضیح می‌دهد: «در دهه ۷۰و تا اوایل دهه ۸۰آمار خودسوزی بالا بود، اما بعد از آن، شیوه اقدام به‌خودکشی از خودسوزی به‌عنوان یک شیوه خشن تغییر کرد و از نیمه دهه ۸۰تا اوایل ۹۰روند کاهشی داشت. شاید در گذشته در سال بیش از ۱۰۰ مورد خودسوزی اتفاق می‌افتاد، اما از نیمه دهه ۸۰این آمار به حدود ۱۰مورد در سال کاهش یافت.»
او مهم‌ترین عامل این کاهش را اجرای راهکارهای آگاه‌سازی تا پیشگیری، مداخله‌های درمانی و مددکاری و روانشناختی و توانمندسازی می‌داند و می‌افزاید: «نتیجه این راهکارها کاهش میزان خودکشی منجر به مرگ از ۱۸ مورد در ۱۰۰هزار نفر در سال ۹۰ به ۱۱ مورد در ۱۰۰هزار نفر در سال ۹۵ بود. همچنین در سال ۹۷ در ۲شهرستان ایوان و ملکشاهی طرحی با حمایت بهزیستی کشور و همکاری دستگاه‌های عضو کمیته پیشگیری از خودکشی استان شروع شد که از غربال اولیه برای شناسایی افراد با افکار خودکشی تا مداخله‌های درمانی و توانمندسازی را در بر می‌گیرد.» گسترش مراکز مشاوره و آموزشی در محله‌ها، افزایش و گسترش فعالیت سمن‌ها برای تغییر نگرش و افزایش تاب‌آوری اجتماعی همه از مواردی است که استان را در کنترل و کاهش نرخ خودسوزی به موفقیت رسانده است.
-
دیشموک و موج رسانه‌ای
نام دیشموک هم از سال گذشته در کنار ایلام بر سر زبان‌ها افتاد؛ منطقه‌ای محروم در کهگیلویه و بویراحمد که مسئولان استانی تأکید می‌کنند آمار خودکشی و خودسوزی در آن بسیار پایین‌تر از یاسوج است، اما موج رسانه‌ای سال گذشته کاری کرد که حالا نام دیشموک به اشتباه درکنار خودسوزی قاب شده است.
هوشنگ سیاوش‌پور که در زمان رسانه‌ای شدن چند مورد خودسوزی طی ۲ماه، معاون اجتماعی بهزیستی استان بود، در این‌باره به همشهری می‌گوید: « سال گذشته در منطقه دیشموک چند مورد خودسوزی اتفاق افتاد که به‌دلیل فاصله زمانی کم، شباهت در روش، جنس و سن و سال اقدام‌کنندگان از سوی فعالان اجتماعی رسانه‌ای مورد توجه قرار گرفت و موجب شد این روش خشن که در سال‌های گذشته منسوخ شده بود، مجددا باب شود. انتشار اخبار این موارد منجر به تقلید و افزایش آمار در دو، سه‌ماه بعد از آن شد و برای مثال طی ۲ماه این اتفاق ۴بار تکرار شد.»
او به آمار کمتر از ۱۰مورد خودسوزی در سال اشاره می‌کند و می‌افزاید: «افزایش مهارت‌های زندگی، تاب‌آوری، تقویت تعامل و گفت‌وگوی فردی، بین فردی و درون خانواده، بررسی نیاز جوانان و نوجوانان و توجه به حقوق زنان از مواردی است که در مناطق مستعد آسیب مانند دیشموک باید مورد توجه قرار گیرد.» او با ذکر این موارد از شکل‌گیری پایگاه خدمات اجتماعی و پایگاه‌های سلامت روان در منطقه دیشموک می‌گوید تا فرایند پیشگیری و مشاوره برای کاهش آمار را انجام دهد.
-
بهبود شرایط در کرمانشاه
جوانرود، کرمانشاه و روانسر در استان کرمانشاه هم در دهه‌های گذشته شرایطی مانند ایلام و دیشموک داشتند؛ حتی برخی محلی‌ها این استان را در خودسوزی زنان رتبه اول می‌دانستند که حالا به لطف تغییرات فرهنگی و فعالیت اورژانس اجتماعی شرایط بهتر شده است. ۳۵ پایگاه سلامت اجتماعی در نقاط حساس کرمانشاه در زمینه پیشگیری از انواع آسیب‌های اجتماعی فعال هستند و فاطمه رضوان مدنی، مدیرکل بهزیستی استان کرمانشاه با بیان اینکه از ابتدای امسال ۱۲ هزار و ۳۰۱ نفر با اورژانس اجتماعی تماس گرفته‌اند، همچنان بیشترین آمار را مربوط به بانوان می‌داند.
مرتضی کوهی، معاون امور اجتماعی بهزیستی کرمانشاه هم توضیح می‌دهد که این مرکز با اجرای اقدامات پیشگیرانه و همچنین آموزش کارکنانی که با گروه‌های حساس در ارتباط هستند توانسته آمار خودکشی و خودسوزی را به شکل قابل‌توجهی و حتی در یک سال گذشته تا ۱۴درصد پایین بیاورد. هرچند الگوی دقیقی از این منطقه در دسترس نیست، اما همچنان مسئولان بهزیستی بیشترین تماس‌های مربوط به اقدام به خودکشی را مربوط به شهر کرمانشاه می‌دانند.
بهزیستی با تشکیل گروه‌های محلی و مشارکت مردم در تلاش برای افزایش نشاط اجتماعی، امید به زندگی و افزایش مهارت‌های زندگی است تا آمار خودکشی و خودسوزی کاهش یابد. این اقدامات ۴سال است در استان‌های ایلام، کرمانشاه، لرستان، کهگیلویه‌وبویراحمد و همدان آغاز شده.