به همین مناسبت این هفته و در آستانه‌ی روز جهانی حفاظت از لایه‌ی ازون به سراغ این موضوع رفته‌ایم.
اوایل کسی اُزون را نمی‌شناخت و هنوز اسم و رسمی برای خودش به‌هم نزده بود که مثل حالا همه‌جا سخن از محافظت از آن باشد. اما حالا آن‌قدر معروف شده که روزی جهانی برای خودش دارد؛ ۱۶ سپتامبر (که امسال با ۲۶ شهریور مصادف شده) که از سال ۱۹۴۴ میلادی به‌خاطر گسترش آگاهی‌ها در این زمینه پایه‌گذاری شده است. به همین مناسبت این هفته و در آستانه‌ی روز جهانی حفاظت از لایه‌ی ازون به سراغ این موضوع رفته‌ایم.
ازون آن بالابالاها در قسمت پایینی استراتوسفر در فاصله‌ی ۲۰ تا ۳۰ کیلومتری زمین، سرگرم زندگی و کار خودش بود. کارش جذب اشعه‌ی فرابنفش خورشیدی قبل از رسیدن به زمین و تبدیل آن به امواج فروسرخ (مادون قرمز) است. برای همین به او سپر ازون هم می‌گویند. البته علاوه بر این نامی علمی با عنوان «تری‌اکسیژن» دارد و فرمول شیمایی‌اش هم O۳ است.
سال‌های زیادی گذشت تا دو دانشمند فرانسوی به اسم‌های «شارل فابری» و «آنری بویسون» در سال ۱۹۱۳ میلادی این ماده‌ی شیمایی را کشف کردند. ضخامت این لایه تنها سه میلی‌متر است.
اشعه‌های فرابنفش برای تمامی موجودات زمین مضرند و حتی می‌توانند باعث سرطان پوست و آفتاب‌سوختگی در انسان شوند. این اشعه‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند. دسته‌ی اول را لایه‌ی ازون جذب نمی‌کند، جذب پوست می‌شود و باعث پیری پوست می‌شود.
دسته‌ی دوم بسیار خطرناک‌اند و می‌توانند تا اعماق آب‌ها نفوذ کنند و باعث از بین رفتن فیتوپلانکتن‌ها و سخت‌پوستان شناور در آب‌ها شوند. این موجودات اولین زنجیره‌ی غذایی را تشکیل می‌دهند و با از بین رفتن آن‌ها، نه‌تنها زنجیره‌ی غذایی دریایی از بین می‌رود، بلکه انسان‌ها هم به غذاهای دریایی کم‌تری دسترسی خواهند داشت.
برای اولین‌بار در دهه‌ی ۱۹۷۰ میلادی متوجه شدیم لایه‌ی ازون در منطقه‌ی قطب‌جنوب در حال نابودی است. در سال ۱۹۷۴ میلادی مشخص شد برخی مواد شیمیایی ساخت انسان لایه‌ی ازون را به نابودی کشانده است و به آن‌ها گازهای «سی‌اف‌سی» (CFC) می‌گویند. این گازها در گازهای خنک‌کننده‌ی یخچال، کولر و مواد پلاستیکی استفاده می‌شود. آن‌ها تا زمانی که در زمین هستند مشکلی به‌وجود نمی‌آورند، اما همین که به استراتوسفر برسند، جنگ را با ازون شروع می‌کنند. به این شکل که اتم‌های کلر در این گازها ناپایدار و واکنش‌پذیرند. با نور خورشید این کلرها آزاد می‌شوند و در استراتوسفر با ازون شروع به مبارزه می‌کنند که در نهایت هم ازون مغلوب و از میدان خارج می‌شود. حریف به قدری قوی است که هریک اتم کلر، می‌تواند ۱۰۰هزار ملکول ازون را قبل از رسیدن به زمین از بین ببرد و حتی تا مدت‌ها در اتمسفر می‌ماند و به مبارزه با باقی ازون‌ها می‌پردازد.
نکته‌ی جالب این است که سی‌اف‌سی‌ها تنها یکی از دشمنان ساخته‌ی بشر برای ازون هستند و ازون برای زنده‌ماندن باید با هالون‌ها، حلال‌ها، متیل برومایدها، گازهای گلخانهای و حتی گرمایش زمین هم مبارزه کند.
هالون‌ها مواد اطفای حریق هستند که در کپسول‌های آتش‌نشانی وجود دارند. این هالون‌ها که دارای عنصر بِرُم هستند، در برابر کلر برای ازون، غول شماره‌ی دو محسوب می‌شوند، چون بسیار خطرناک‌ترند و سال‌های زیادی در اتمسفر باقی می‌مانند.گرم‌شدن زمین هم می‌تواند روند بهبود لایه‌ی ازون را که پیش‌بینی شده تا سال ۲۰۵۰ کامل شود، ۳۰ سال به تعویق بیندازد.
عمق فاجعه این‌جاست که هنوز بسیاری از ما نمی‌دانیم دقیقاً نبود لایه ازون چه بلایی را سر زمین می‌آورد. هرمقداری از لایه‌ی ازون که از بین می‌رود، سرعت روند نابودی زمین را افزایش می‌دهد. یعنی پوشش گیاهی و جانوری زمین از بین می‌رود. البته نباید فراموش کرد تا همین حالا هم که لایه‌ی ازون آسیب دیده، اشعه‌ی فرابنفش وارد جو زمین می‌شود و ما در معرض تمامی صدمات این اشعه هستیم. این جریان به‌شدت جدی است و واقعاً حال ازون خوب نیست.
در سال ۱۹۸۵ میلادی زنگ‌های هشدار به‌صدا در آمدند و سازمان ملل متحد و چند کشور دیگر، کنوانسیون وین را برای محافظت از لایه‌ی ازون تدوین کردند و در سال ۱۹۸۷ میلادی، ۴۶ کشور پروتکل مونترال درسازمان ملل متحد را قبول کردند. براساس پروتکل مونترال، کشورهای توسعه‌یافته متعهد شدند که تا سال۲۰۰۰ میلادی، دیگر از موارد مضر ازون مثل سی‌اف‌سی‌ها، هالون‌ها و... استفاده نکنند، به کشورهای در حال توسعه از لحاظ مالی و تکنیکی کمک کنند و این کشورها هم تا سال ۲۰۱۰ میلادی استفاده از این مواد را متوقف کنند. اگر تمامی این کشورها به تعهدشان عمل کنند تا ۵۰ سال آینده، ازون حالش بهتر می‌شود و حفره‌هایش از بین می‌رود.
حتی اگر کشورها هم به‌طور کامل این شرط‌ها را رعایت کنند، ما هم به‌عنوان شهروندان زمین به ازون بدهکاریم و باید برایش کاری کنیم. ما می‌توانیم استفاده از اکسیدهای ازت را کم‌تر کنیم که یکی دیگر از دشمنان ازون است. اگر بتوانیم استفاده از اتومبیل شخصی را کم‌تر کنیم، چند گام به جلو برداشته‌ایم. استفاده‌ی کم‌تر از سوخت‌های فسیلی، نسوزاندن زباله و حتی کاهش زباله هم تأثیر زیادی دارد. البته نوجوانان هم در این زمینه خوش درخشیده‌اند و دوستی خود را با ازون ثابت کرده‌اند.
یکی از این افراد که شهرتی جهانی پیدا کرده «گرتا تونبرگ» است؛ او ۱۷ ساله است و در ۱۵سالگی، زمانی‌که آتش‌سوزی‌ها و گرمای زمین افزایش پیدا کرد، روزی مدرسه را رها کرد و مقابل مجلس نمایندگان سوئد اعتصاب کرد. خواسته‌ی او اقدامات شدیدتری برای محیط‌زیست و کاهش گازهای گلخانهای بود. او نه‌تنها آن روز، بلکه روزهای دیگری هم این کار را تکرار کرد تا جایی که دانش‌آموزان دیگری هم به او پیوستند.
او هم اکنون توانسته گام‌های بسیار بزرگی در این زمینه بردارد. مثل اعتصابات دانش‌آموزی در سراسر جهان با شعار جمعه‌ها برای آینده، سخنرانی در سازمان ملل در کنفرانس تغییرات اقلیمی مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک. اگر یادتان باشد در شماره‌ی ۹۶۴ دوچرخه، گزارش مفصلی درباره‌ی فعالیت‌های او منتشر کرده بودیم.
«ایزابل» و «ملاتی»، دو خواهر ۱۶ و ۱۸ساله هستند و دغدغه‌ی آن‌ها مبارزه با پسماندهای پلاستیکی است. این دو خواهر در جزیره‌ی بالی در اندونزی زندگی می‌کنند و فعالیت‌های زیادی انجام دادند. اگر یادتان باشد در شماره‌ی ۹۷۱ دوچرخه، گزارشی درباره‌ی فعالیت این دو خواهر کار کرده بودیم.
از جمله کارهای آن‌ها، راه‌اندازی سازمان «خداحافظ کیسه‌های پلاستیکی» و تعویض کیسه‌های پلاستیکی با پارچه‌ای در فرودگاه و بزرگ‌ترین پاک‌سازی ساحل است. هم‌چنین سخنرانی در همایش جهانی «تِد» (TED) و سازمان ملل‌متحد در نیویورک، برای روز جهانی اقیانوس‌ها در سال ۲۰۱۷ میلادی.
یکی دیگر از کسانی که تغییرات اقلیمی و سیاره‌ی زمین برایش مهم است، «جیدن فویتلین» ۱۶ساله است. داستان او از روزی شروع شد که صبح از خواب چشم باز کرد و خودش را تا مچ پا در آب دید. خانه‌شان را در لویزیانای آمریکا سیل گرفته بود. او یکی از ۲۱ جوانی بود که به‌دلیل نقض حقوقش در یک سیاره‌ی قابل سکونت از دولت فدرال شکایت کرد. شاکیان جوان به عموم مردم اطراف کشور اعلام کردند که مستقیماً تحت‌تأثیر گرم‌شدن کره‌ی زمین قرار گرفته‌اند. او می‌گوید: «به‌نظر می‌رسد دولت ما بیش‌تر به پول سوخت فسیلی اهمیت می‌دهد تا آینده‌ی ما، اما اگر نتوانیم سیاره‌مان را درست کنیم، پول دیگر مهم نخواهد بود.»