همشهری آنلاین - اسماعیل سلطنت‌پور: از یک هفته قبل آتش بحران ارضی بین ۲کشور همسایه ایران یعنی ارمنستان و آذربایجان که بیش از ۲دهه از آغاز آن می‌گذرد، یک‌بار دیگر شعله‌ور شده است. ایران در تمام این سال‌های بحران قره‌باغ به‌عنوان دولت بی‌طرف پیشنهاد میانجیگری بین دولت‌های باکو و ایروان داشته، اما از سوی دولت‌های ارمنستان و آذربایجان اراده سیاسی برای پایان مناقشه وجود نداشته است. در دور تازه درگیری‌ها در قره‌باغ تهدیدات نظامی و امنیتی متوجه ایران شده تا شاید راهبرد ایران در قبال منازعه فعالانه‌تر پیگیری شود.
در ۷روز اخیر دست‌کم ۳بار مناطقی از خاک ایران در جریان تبادل آتش بین نیروهای نظامی آذربایجان و ارمنستان دچار آسیب شده است. در آخرین مورد ۲منزل مسکونی در یک روستا از شهر مرزی خداآفرین مورد اصابت راکت قرار گرفت.
از سوی دیگر روز پنجشنبه پس از انتشار فراخوانی در فضای مجازی اجتماعاتی در برخی شهرهای آذری‌زبان ایران ازجمله تبریز، ارومیه و زنجان برگزار شد، اما تصاویر منتشر شده از این اجتماعات نشان می‌دهد که برخی عوامل نفوذی با لباس‌ها و علائم تجزیه‌طلبانه در میان اجتماع حضور داشته و شعارهای ساختارشکنانه و توهین‌آمیز سرمی‌دهند. مسئولان امنیتی استان‌های آذری‌زبان تأکید کردند که با درایت نیروی انتظامی تجمعات خاتمه یافته است. این تجمعات با واکنش‌های انتقادی همراه بود؛ ازجمله عبدالله رمضان‌زاده، سخنگوی دولت اصلاحات که سابقه استانداری در استان کردستان را هم دارد در توییتی نوشت: «نقشه‌ای جدید برای ایران کشیده‌اند. هیچ‌یک از اقوام ایرانی ساکن کشور دشمن یکدیگر نیستند؛ نه ارمنی، نه فارس، نه ترک و نه کرد. ایرانیان در کنار هم می‌مانند اگرچه نوسلطان‌ها دچار توهم شده باشند.»
پیش از این تجمعات، ائمه‌جمعه استان‌های آذربایجان‌غربی، آذربایجان‌شرقی، اردبیل و زنجان بدون توجه به رویکردهای دستگاه دیپلماسی در مناقشه قره‌باغ بیانیه‌ای صادر کرده و موضع‌گیری به نفع طرفی از این منازعه داشته‌اند. در این سو اما سیاست رسمی جمهوری اسلامی که اعلام آمادگی برای میانجیگری و آشتی ۲کشور است، چنین بود که طرفین را به خویشتنداری دعوت کرده و از آنها خواسته‌اند مناقشه را پایان دهند؛ ازجمله حسن روحانی، رئیس‌جمهور در تماس با نیکول پاشینیان، پایان نخست‌وزیر ارمنستان به وی تأکید کرد که منطقه ما تاب بی‌ثباتی و جنگ جدید را ندارد.
پاشینیان نیز به روحانی گفته بود: کشورش از هرگونه ابتکار عمل برای توقف خشونت‌ها استقبال می‌کند.رایزنی‌های محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران با همتایان آذری و ارمنی بخش دیگری از فعالیت دیپلماتیک تهران برای کاهش تنش در منطقه بوده است.در بدو درگیری‌های آذربایجان و ارمنستان در هفته گذشته، سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه ایران، گفته بود: ایران از نزدیک و با نگرانی درگیری‌های نظامی میان جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان را دنبال می‌کند و ضمن دعوت طرفین به خویشتنداری، خواستار توقف فوری درگیری‌ها و آغاز گفت‌وگو میان ۲کشور است.
سخنگوی وزارت امور خارجه همچنین آمادگی کشورمان برای استفاده از همه ظرفیت‌های خود به‌منظور برقراری آتش‌بس و آغاز گفت‌وگوها میان طرفین را اعلام کرده بود.از سوی دیگر سایت دیپلماسی ایرانی درباره تهدیدهایی که این جنگ برای ایران دارد، نوشت: بالاترین تهدید برای ایران حضور نیروهای شبه نظامی با انگیزه‌های خاص منطقه ای در مناطق مرزی ایران است.این نیروها در جنگ سوریه نیز حضور مخرب و مرگباری داشته اند.
► بحران قره‌باغ آتش زیر خاکستر است
در پی بالاگرفتن تنش بین ارمنستان و آذربایجان بر سر منطقه قره‌باغ مهم‌ترین نگرانی این است که آیا این بحران تهدیدی برای امنیت ملی ایران به شمار می‌رود یا خیر؟ سیدعلی سقاییان، سفیر اسبق ایران در ارمنستان بر این باور است که طرفین درگیر در قره‌باغ خطوط قرمز ایران را می‌دانند. گفت‌وگوی همشهری با سقاییان را می‌خوانید:
- علت شعله‌ور شدن بحران قره‌باغ در روزهای اخیر چه بود؟
به‌عنوان یک کارشناس منطقه که چندسالی هم در ایروان سفیر بوده‌ام باید بگویم اعتقادم این است که بحران قره‌باغ آتش زیر خاکستر است. این مسئله تا زمانی که از طریق اراده سیاسی حل نشود، فراز و نشیب داشته و خواهد داشت.علت اصلی این بحران فعال شدن عناصر ثالث به‌خصوص رژیم‌صهیونیستی بوده است.توقع ما از سایر کشورهای منطقه این است که از تنش‌زدایی حمایت کنند و بی‌طرف باشند.
- به‌نظر شما این بحران قابلیت تبدیل به جنگی فراگیر را دارد؟
تنش اخیر در قره‌باغ قطعا نمی‌تواند ادامه‌دار باشد؛ چون منطقه توان این جنگ را ندارد و طرفین هم خواستار این نیستند؛ ضمن اینکه فشاری بر مسلمانان آذری و ارامنه وارد می‌شود.
- موضع ایران در این رابطه چیست؟
اراده سیاسی ایران بر کاهش مناقشه و آغاز گفت‌وگوست. در همین رابطه رئیس‌جمهور با نخست‌وزیر ارمنستان گفت‌وگو کرد و وزیر خارجه هم با همتایان آذری و ارمنی رایزنی داشت با این محور که مسئله باید از طریق گفت‌وگو حل و فصل شود؛ چون سرمایه‌های طرفین از بین می‌رود و جان‌ها و مردم بی‌پناه صدمه می‌بینند.
دوباره تأکید می‌کنم علت اصلی بحران در قره‌باغ نقش موذیانه رژیم صهیونیستی و دخالت بی‌مورد دولت‌های همسایه در قضیه است. درواقع برخی ازآنها به جای تلاش برای ایجاد صلح یک طرف مناقشه شده اند.
- ایران همواره داعیه میانجیگری داشته چرا استقبال نمی‌شود؟
قطعا نقش عناصر ثالث است. گروه مینسک که متشکل از آمریکا و روسیه و اروپاست باید در این تنش ورود و براساس قطعنامه شورای امنیت تلاش می‌کردند، که موفق نبوده‌اند. ایران یک‌بار در زمان دولت اول ارمنستان در دوره مرحوم هاشمی میانجیگری کرد که موفق هم شد و قرار بود طرفین مسائل دیگر را حل کنند، اما با ورود عناصر ثالث آتش‌بس به هم خورد و جنگ دوباره درگرفت و نقش مثبتی که ایران بازی می‌کرد به هم خورد. ایران بازهم تلاش خود را ادامه داده اما عناصر ثالث منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای خواستار نفوذ هستند و مانع حل‌و فصل بحران شده‌اند.
- علت اهمیت مسئله قره‌باغ برای ایران چیست؟
ایران کشوری است که هم با آذربایجان و هم با ارمنستان مرز مشترک دارد؛ به همین دلیل ایران نسبت به منطقه قره‌باغ نقش سوق‌الجیشی دارد که این بحران بر امنیت ملی ایران هم می‌تواند اثرگذار باشد.
بحران قره‌باغ می‌تواند تهدیدی برای ایران هم باشد. در روزهای اخیر شاهد موشک‌پرانی به مناطق مرزی ایران بودیم، نقش دستگاه‌های ذیربط برای در امان بودن ایران از این مناقشه چیست؟
قطعا نیروهای نظامی ما مسائل را از نزدیک رصد کرده و می‌کنند. ایران به هیچ‌وجه اجازه نمی‌دهد تجاوزی به مرزهای کشور در منطقه صورت بگیرد. ما ثابت کرده‌ایم که درباره مسائل مرزی تعارف نداریم، طرفین هم می‌دانند؛ حتی پهپادی که وارد فضای ما شد به‌راحتی توسط پدافند ما سرنگون شد. طرفین از خطوط قرمز ما آگاهند و از آن عبور نخواهند کرد. رایزنی سیاسی حتما ادامه دارد؛ ضمن اینکه نیروهای نظامی ما هم آمادگی دارند و اجازه نمی‌دهیم نیروهای ثالث از این فضای آشفته سوء‌استفاده کنند.
- شاهد بودیم تجمعاتی در مناطق آذری‌زبان ایران برگزار شد که بعضا با شعارهای ساختارشکنانه و تجزیه‌طلبانه همراه بود. نظر شما در این‌باره چیست؟
احساسات مردم آذری‌زبان ما در رابطه با مسلمانان هر منطقه‌ای مشخصا همیشه حمایت از حقوق مظلومان بوده. اگرهم تجمعی بوده عده قلیلی وارد این تجمعات شده‌اند و سعی در به انحراف کشاندن تجمع و شعارهای ساختارشکنانه داشته‌اند که نه طرفداری دارد و نه خریداری. مردم مسلمان و همزبانان ما عرق مذهبی دارند، می‌دانیم در آذربایجان اکثریت مردم شیعه هستند و ما از آنها دفاع می‌کنیم و اجازه نمی‌دهیم صدمه‌ای به آنها وارد شود. در عین حال ارامنه هم جزئی از فرهنگ ایران هستند و همیشه نقش مثبتی در ایران ایفا کرده‌اند و در دفاع از آب و خاک ایران نقش داشته‌اند و شهدای زیادی تقدیم کشور کرده‌اند؛ به‌عبارتی ارامنه اگرچه اقلیت مذهبی هستند، اما همیشه در دفاع از کشور نقش‌آفرین بوده‌اند؛ بنابراین مسئولان کشور در رابطه با مسائل ساختارشکنانه با حساسیت مسئله را پیگیری و کنترل خواهند کرد؛ البته دولت باکو در این رابطه باید هوشیارانه عمل کند.
- و نکته پایانی؟
قطعا این درگیری نمی‌تواند طولانی شود و کشورهای منطقه و همسایگان اجازه نخواهند داد تنش ادامه‌دار باشد. ورود عناصر ثالث هم بی‌نتیجه خواهد بود. دولت‌های ارمنستان و آذربایجان باید خویشتنداری بیشتری داشته باشند و سرمایه‌هایی که برای سازندگی و محکم کردن زیرساخت‌های ۲کشور باید هزینه شود، نباید در خرید سلاح از رژیم صهیونیستی که خلق و خوی بحران‌آفرینی و اشغالگری دارد، صرف شود.
► نگاه حقوقی به مناقشه قره‌باغ
محسن عبداللهی، حقوقدان بین‌الملل در رشته توییتی درباره مناقشه ارضی میان آذربایجان و ارمنستان و موضع ایران در این مناقشه نوشت: ایران به‌خوبی از وضعیت حقوقی مناقشه ارضی میان آذربایجان و ارمنستان آگاه است، اما به‌عنوان کشوری بی‌طرف در همان سال ۱۹۹۳ نیز به‌عنوان قدرتی متوازن‌کننده قوا وارد عمل و مانع از پیشروی ارمن‌ها در شهر هواردیز شد. از نظر حقوقی این جنگ، درگیری میان ۲کشور مستقل است که هرگونه دخالت در آن نقض اصل بی‌طرفی است؛ مگر اینکه طرفین خواهان میانجیگری کشور ثالثی باشند. درست به همین دلیل مواضع ترکیه نقض حقوق بین‌الملل است. از نظر سیاسی، ایران در وضعیت بغرنجی قرار گرفته است؛ از سویی آذربایجان به متحد استراتژیک اسرائیل در منطقه تبدیل شده و از سوی دیگر ترکیه به‌دنبال نفوذ خطرناک منطقه‌ای خود در شمال ایران است. همچنین ایران مهد تاریخی آذری‌های غیور و ارمن‌های شریف است؛ لذا هرگونه موضع‌گیری له یا علیه هر کدام از طرفین، آن‌را تحت فشار قومیتی قرار خواهد داد. پس بهتر است ایران همچنان بی‌طرف مانده و همان نقش متوازن‌کننده را داشته باشد.