به گزارش همشهری آنلاین به نقل از باشگاه خبرنگاران، مهم‌ترین و ماندگارترین هنر ملی خراسان رضوی یعنی فرش دستباف، پدیده‌ای با سه بعد اصلی اقتصادی، فرهنگی- هنری و اجتماعی است؛ اقتصاد، ایجاد اشتغال، ارزش افزوده بالا، قابلیت سرمایه‌گذاری و ارزآوری چهار ویژگی مهم اقتصادی فرش دستباف در خراسان رضوی است. پشم، پنبه و ابریشم سه ماده اصلی در تامین مواد اولیه فرش دستباف است، در واقع در تار و پود فرش دستباف یا از پشم استفاده می‌شود یا مخلوطی از پشم و پنبه و یا مخلوطی از ابریشم مانند گل ابریشم، چله ابریشم و یا فرش‌های ۱۰۰ درصد ابریشمی است.
بنابراین الیاف طبیعی فرش دستباف از سه ماده اصلی بافته می‌شودکه شامل پشم، پنبه و ابریشم است. یکی از علت‌های رکود بازار فرش، گرانی فرش دستباف است موضوعی که کارشناسان متخصص در این حوزه، علت اصلی آن را تامین مواد اولیه گران قیمت می‌دانند؛ سوال اول اینجا مطرح می‌شود که چرا خراسان رضوی با وجود داشتن پنبه، پشم و حتی ابریشم باز هم در تامین مواد اولیه فرش دستباف چالش‌هایی دارد که در تامین آنها وابسته به واردات می‌شود؟ این سوالی بود که ما را وارد ماجرای کلاف سر در گم فرش کرد.
تولید کم مواد اولیه فرش در ۱۰ سال گذشته
به صورت میانگین هر متر فرش دستباف نیاز به یک و نیم کیلو پنبه برای تار و پود و ۴ الی ۶ کیلو پشم باری بافت نیاز دارد؛ اگر حداقل سالیانه ۵۰۰ هزار متر تولید فرش داشته باشیم در این صورت نیاز به ۵۰۰ هزار تا یک‌ونیم کیلو پنبه و پشم وجود دارد در صورتی که این میزان تولید در خراسان رضوی انجام نمی‌شود. هر چند بسیاری در تلاش‌اند تا تربت حیدریه را به عنوان زعفرانی‌ترین شهر جهان به ثبت برسانند، اما هویت چند هزار ساله این خطه با تار و پود صنعت نوغانداری و ابریشم‌کشی گره خورده است.
بایگ، تنها شهر ملی ابریشم‌کشی در ایران
دومین سوال اینجا مطرح می‌شود که چرا با وجود این‌که بیش از ۷۵ درصد ابریشم کشور در بایگ تولید می‌شود کمبود ابریشم داریم و درهای واردات به صورت غیر ملاحظه‌ای باز شده است؟ این سوالی بود که باید کیلومترها از مشهد دور می‌شدیم تا با دست اندر کاران این هنر دنبال سرنخی از این ماجرا باشیم. به بایگ رفتم شهری که در سال ۹۸ به عنوان تنها شهر ملی ابریشم‌کشی در ایران نام گرفت.
محمدی رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تربت‌حیدریه و زاوه در این‌باره می‌گوید: ابریشم‌کشی ماحصل پرورش کرم ابریشم یا نوغانداری است که میزان تولید هر کارگاه در صورت وجود مواد اولیه کافی در روز سه کیلوگرم نخ است که حاصل تبدیل ۷.۵ کیلوگرم پیله است.
معضلات فرش دستباف
او با بیان این‌که اکنون نزدیک به دو هزار و ۴۰۰ هنرمند بالقوه در حرفه ابریشم‌کشی وجود دارند، می‌افزاید: از مجموع هزار و ۲۰۰ کارگاه ابریشم‌کشی سنتی در بایگ، به علت کمبود مواد اولیه، ۴۰۰ واحد فعال است که هنرمندان بالفعل مشغول به کار آن هم به صورت فصلی ۸۰۰ نفر هستند که در صورت تامین مواد اولیه مورد نیاز که هزار و ۸۰۰ تن در سال است، تمامی هزار و ۲۰۰ کارگاه فعالیت مجدد خود را از سر خواهند گرفت. به منظور حمایت از تولید و تامین مواد اولیه، ساخت توتستان و احیای تولید تخم نوغان در این شهر نیز در دست اقدام است.
واردات بی‌رویه، عامل رکود نخ ابریشم
وثوقی‌نژاد، مدیر عامل ابریشم‌کشان بایگ تربت حیدریه هم می‌گوید: سال گذشته ۲۲۰ تن ابریشم از منطقه بایگ تولید شده که رقمی بسیار بالا و قطعا جوابگوی تامین مواد اولیه فرش در حوزه ابریشم در خراسان رضوی است اما چرا با این وجود واردات انجام می‌شود؟ وارداتی که به گفته نوغانداران کمر ابریشم را خم کرده است. واردات نخ ابریشم از ازبکستان، تاجیکستان و چین باعث رکود این تولید ملی در بایگ شده است. علت رکود ابریشم دو عامل است؛ اول نبود پیله و ورود تخم نوغان از چین و دوم ورود بی‌رویه نخ ابریشم که به دلیل نبودن نظارت غوغا به پا کرده است. امسال بالغ بر ۴۵ هزار جعبه نوغان از چین وارد کرده‌ایم در حالی که قبلا خودمان صادرکننده تخم نوغان بودیم اما به دلیل بیماری پپرینگ ما سال گذشته پنج هزار جعبه تخم نوغان تولید کردیم و ۴۰ هزار جعبه از چین وارد شد.
وثوقی‌نژاد همچنین در پاسخ به این سوال که چقدر دیگر زمان می‌برد تا دوباره خودمان تولیدکننده تخم نوغان باشیم، بیان می‌کند: اگر از همین الان کار را شروع کنیم ۱۰ سال زمان می‌برد تا دوباره بتوانیم تخم نوغان تولید کنیم. امسال به خاطر قیمت بالای دلار واردات نداشتیم، وقتی تولید ابریشم کم باشد قطعا تاثیر منفی خود را بر صنعت فرش خواهد گذاشت. ابریشم چین به دلیل صنعتی و تک‌لا بودنش بهتر از ابریشم بایگ است اما چون هنوز کارگاه‌های ما سنتی است قطعا در این کارگاه‌ها قطر نخ کم و زیاد می‌شود و کیفیت آن پایین می‌آید.
وی می‌گوید: این در حالی است که متخصصان این صنعت در اصفهان دستگاه مکانیزه پیله کش ابریشم را تولید کرده‌اند؛ هزینه این دستگاه تنها ۱۵ میلیون تومان است و دارای مخزن آب گرم، کلاف پیچ و خطوط انتقال است که توان تبدیل روزانه ۱۰ کیلو پیله را به چهار کیلوونیم نخ ابریشم دارد در حالی که در روش سنتی روزانه از پنج کیلو پیله، دو کیلو نخ ابریشم تولید می‌شود که این امر علاوه بر بی‌کیفیتی نخ ابریشم، زمان زیادی را از کشاورز می‌گرفت، می‌توان با این روش تولید نخ ابریشم در روز را به دو برابر افزایش داد.
حال جای سوال است که چرا بایگ با وجود این‌که در تولید ابریشم ثبت ملی شده است از آن حمایت نمی‌شود و هنوز باید با ساده‌ترین روش ممکن ابریشم کشی داشته باشد؟ آیا نمی‌توان این دستگاه را به تربت حیدریه آورد؟ وثوقی‌راد قیمت ابریشم داخل و چینی را اینگونه بیان می‌کند که ابریشم داخل کیلویی ۹۰۰ هزار تومان و ابریشم چینی یک میلیون و ۵۰۰ هزار تومان است، سال گذشته با همین رقم ۴۰۰ تن واردات بی‌رویه ابریشم داشتیم.
موانع فراروی صنعت نوغانداری
مدیر عامل ابریشم‌کشان بایگ تربت حیدریه می‌افزاید: آلوده بودن توتستان‌ها، تلمبارها و کارگاه‌های تولید (چه در بخش دولتی و چه در بخش غیردولتی)، نبود برنامه مشخص برای رفع این آلودگی، استفاده بیش از حد از نژادهای با قدمت ۴۰ ساله و عرضه نشدن نژاد جدید تخم نوغان، تمرکز نداشتن بر تدوین سیاست‌های راهبردی و جذب اعتبارات به منظور ایجاد بستر مناسب برای پرورش کرم ابریشم و ایجاد توتستان‌های مطلوب برای عرضه تخم نوغان هیبرید با کیفیت مورد قبول جامعه نوغانداری و نداشتن تاثیرگذاری مطلوب بخش دولتی نوغانداری بر تعیین تعرفه‌های وارداتی انواع نخ ابریشم و پیله به منظور حمایت از تولید داخلی از جمله موانع فراروی صنعت نوغانداری است.
او جراهکارهای رفع مشکل صنعت ابریشم‌کشی را این موارد می‌داند: لوگیری از ورود بی‌رویه نخ ابریشم، واردات پیله به جای نخ ابریشم برای تامین مواد اولیه کارگاه‌ها، افزایش حقوق ورودی ابریشم خام نتابیده با تعرفه ۴۰ درصدی از حوزه جهاد کشاورزی به کمیسیون ماده یک، اصلاح ارزش حقوق گمرکی نخ ابریشم خام نتابیده، محاسبه مبنای ارزش گذاری گمرک برای واردات به قیمت روز یا نیمایی، احیای تولید تخم نوغان داخلی، اختصاص دادن واردات تخم نوغان به تشکل‌های تعاون روستایی و خرید تضمینی نخ ابریشم داخلی به دست مرکز ملی فرش ایران.
تعرفه واردات نخ ابریشم افزایش پیدا کند
رستمی فرماندار ویژه تربت حیدریه، خام فروشی و واردات بی‌رویه نخ ابریشم را از مشکلات این صنعت می‌داند و می‌گوید: پیشنهاد می‌شود با هدف احیای صنعت نوغانداری، تعرفه واردات نخ که در سال گذشته ۲۷ درصد بود به ۴۰ درصد افزایش یابد و بخشی از این تعرفه نیز برای حمایت از این صنعت به این بخش تزریق شود. راه‌اندازی مرکز پژوهش‌های علمی نوغانداری در تربت‌حیدریه، اصلاح ژنتیکی تخم نوغان و مجوز افزایش سقف ورود پیله ابریشم برای احیا و راه‌اندازی کارگاه‌ها از دیگر موارد حمایتی از صنعت ابریشم‌کشی است که باید به این موارد توجه اساسی شود.
فرش دستباف حال و روز خوبی ندارد
احراری عضو انجمن فرش ایران نیز در این باره می‌گوید: قیمت پایین پشم در خراسان رضوی و حتی در کشور دامدار را متقاعد نمی‌کند تا از پشم دریافتی گوسفندان برای تامین مواد اولیه فرش دستباف استفاده کند، قبلا قیمت پشم و گوشت گوسفندی یکی بود اما الان قیمت پشم کیلویی ۵هزار تومان و گوشت گوسفند ۹۰ تا ۱۰۰ هزار تومان است؛ این مساله دامدار را سوق می‌دهد به این‌که بیشتر گوسفندان گوشتی را پرورش دهد تا سود داشته باشد. مشهد، قوچان، درگز و تربت حیدریه مراکز پرورش ابریشم در خراسان رضوی هستند ولی ۲۰ سال است که درهای واردات باز است و تولیدکننده امیدی به تولید ندارد، خیلی از کارخانه‌ها تعطیل شده‌اند. در تامین مواد اولیه فرش دستباف محدودیت داریم زیرا فرش‌های رج شمار ۵۰ به بالا که نوعا باید پشم ظریف به کار رود و این نوع پشم دیگر در خراسان رضوی موجود نیست و باید حتما از خارج آورده شود!
طبق تحقیقات انجام شده در این گزارش، در واقع اینگونه نیست.
می توانیم صفر تا صد مواد اولیه را تولید کنیم
مخملی رئیس اتحادیه فرش خراسان رضوی می‌گوید: در زمینه پشم به‌قدری پشم با کیفیت عالی در خراسان رضوی وجود دارد که اگر چند کارخانه پشم شویی و ریسندگی خوب در کشور داشتیم که این پشم درجه یک را فرآوری کند شاید میزان واردات ما نهایتا ۲۰ درصد بود یا شاید اصلا واردات به صفر می‌رسید، اما متأسفانه هم‌اکنون فناوری این کار را نداریم و همین باعث شده است وابستگی ما به واردات پشم تا این حد بالا باشد. خروج پشم از مرزهای شرقی و واردات آن به خاطر بخش نساجی تیشه به ریشه این صنعت زده است.
علت این تناقض گویی‌ها تنها یک عامل است و آن هم عدم خودباوری به تولید ملی است. خراسان رضوی بالقوه پتانسیل این را دارد که با تامین زیر ساخت‌ها و حمایت دولت از این صنعت، خودش تامین‌کننده مواد اولیه باشد و یا بسیار کم نیاز به واردات داشته باشد.
چالش‌های تولید مواد اولیه فرش دستباف
احراری بیان می‌کند: ۳۰۰ هزار کیلو پیله‌تر نیاز داریم که پس از خشک شدن و ابریشم کشی آماده شود، ۱۰ هزار جعبه نوغان ۳۰ کیلویی ۳۰۰ هزار کیلوگرم پیله‌تر می‌دهد که پس از خشک شدن پیله، هر جعبه ۵ هزار کیلوی خالص می‌دهد؛ بنابراین ۵۰ تن تولید ابریشم در خراسان رضوی می‌شود.
ابریشم بایگ تربت حیدریه با دست و به صورت سنتی ابریشم کشی می‌شود و میزانش آنقدر کم است که فقط مورد مصرف برای بافت فرش دستباف می‌شود؛ برای فرش دستباف چله حتما باید واردات داشته باشیم. بخش عمده‌ای از پیله‌های کشور در بایگ توسط ۵۰۰ نفر ابریشم‌کشی می‌شود، پیله‌ها برای این‌که تبدیل به ابریشم خام شود قبلا در مشهد کارخانه داشتیم، اما الان باید به کاشان و قم رفته دوباره به مشهد بر گردد. درعین حال بدلیل ورود پیله و نخ خام ابریشم نامرغوب و افزایش دو برابری قیمت آن در طول سال قبل، بازار انواع نخ ابریشم سنگین بوده و تقریبا" رکود پس از گرانی و جهش قیمت سال قبل خود را میگذراند!
فرش دستباف خراسانی
عضو انجمن فرش ایران ادامه می‌دهد: سالیانه نیازمند ۲۵۰ تن ابریشم هستیم در صورتیکه در خراسان رضوی تنها ۵۰ تن تولید می‌شود؛ و حتی مرغوبترین پیله تربت حیدریه برای فقط بافت مناسب است. در زمینه پشم هم با توجه به این‌که تعادلی بین قیمت گوشت و پشم وجود ندارد دامدار میل به پرورش دام گوشتی دارد تا دام پشمی و همچنین زیرساخت پشم شویی و سفید شویی هم نداریم تا دامدار بعد از سلاخی دام پشم را شسته و سفید شویی کند، قیمت ناچیز و حتی مفت پشم و نبود زیرساخت و تبدیل آن به پشم مرغوب باعث شده تا پشم حاصل از سلاخی دام‌ها هدر رود.