به گزارش همشهری‌آنلاین به نقل از اعتماد، شناسایی دقیق کودکان بازمانده از تحصیل در ایران برای نخستین بار در سال ۹۵ و با اجرای طرح «بازگرداندن کودکان بازمانده از تحصیل به چرخه آموزش رسمی» آغاز شد. در این طرح که از سوی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی کلید خورد و با همکاری آموزش و پرورش پیش رفت، در اولین مرحله کد ملی دانش‌آموزان کشور استخراج و با کد ملی کودکان در سن تحصیل(۶ تا ۱۱ سال) تطبیق داده می‌شود.
با این شیوه آماری از کودکان دور مانده از مدارس به دست می‌آید که با استخراج اطلاعات والدین و یا سرپرستان آنها دلایل بازماندگی از تحصیل آنها پیگیری می‌شود. معاونت رفاه وزارت کار می‌گوید که در سال تحصیلی ۹۹- ۹۸ و در واقع از شروع رسمی مدارس در سال کرونا ۱۴۷ هزار کودکی که در مدرسه ثبت‌نام نشده بودند، شناسایی شده‌اند و تلاش‌هایی برای رفع موانع تحصیلی آنها آغاز شده است. معاونت رفاه وزارت کار در هفدهمین مورد از گزارش‌هایش با عنوان «کرونا، نیروی کار و حمایت اجتماعی» سراغ مساله آموزش رفته و علاوه بر آمارهای جهانی در مورد رو به افزایش گذاشتن فقر آموزشی نگاهی به میزان توسعه استان‌ها به لحاظ توسعه فاوا (فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات) انداخته است. آنچه می‌خوانید بخش‌هایی از همان گزارش است.
اکنون حدود یک سال می‌شود که در واکنش به بحران کرونا در بیش از ۱۹۰کشور ۱.۶ میلیارد کودک از حضور در کلاس‌های درس به طور دائم یا موقت محروم شده‌اند. به دنبال تعطیلی کلاس‌های حضوری، بسیاری از کشورها برای تداوم آموزش به روش‌های آموزش از راه دور روی آورده‌اند اما دسترسی کودکان مناطق محروم به آموزش در این دوران، بسته به میزان دسترسی به فناوری و امکان یا عدم امکان آموزش با راهنمایی معلم متفاوت است.
در عین حال تجربیات جهانی نشان داده که اولویت باید بازگشایی مدارس باشد. شمار زیادی از کشورها با تصمیم‌گیری محلی در مورد بازگشایی در مناطقی که همه‌گیری نسبتا کنترل شده است اقدام به بازگشایی مدارس، به خصوص در سطوح پیش‌دبستانی و دبستان کرده‌اند. در ایران، درصد قابل توجهی از دانش‌آموزان به برنامه «شاد»(بستر آنلاین برای آموزش غیرحضوری) دسترسی ندارند. بدون در نظر گرفتن چالش‌های مربوط به پایین آمدن کیفیت آموزش و صرفا توجه به نرخ ثبت‌نام، آمار منتشر شده حاکی از افزایش نرخ ثبت نام دانش‌آموزان در شاد در ۸ ماه گذشته است: از حدود ۷۰ درصد(حدود ۱۰میلیون نفر) در خرداد تا ۸۸ درصد(بیش از ۱۲میلیون نفر) در آذر.
به گزارش مسوولین وزارتخانه‌های آموزش و پرورش و ارتباطات، عدم ثبت نام در شاد عمدتا ناشی از عدم دسترسی به اینترنت یا دریافت‌کننده‌های هوشمند است. البته مشخص نیست که آمار عدم دسترسی شامل دانش‌آموزان اتباع خارجی نیز می‌شود یا خیر؟
طبعا، توزیع دانش‌آموزانی که به این شبکه دسترسی ندارند در سراسر کشور یکسان نیست. امتیاز استان‌ها از لحاظ توسعه فاوا در تهران، سمنان، البرز، یزد و اصفهان بالاتر از میانگین کشوری و در بسیاری از استان‌های مرزی مانند سیستان و بلوچستان، آذربایجان غربی، لرستان و کردستان پایین‌تر از میانگین کشوری است. این در حالی است که استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان و آذربایجان غربی تا پیش از تعطیلی فراگیر کلاس‌های حضوری نیز در میان استان‌هایی با بیشترین میزان بازماندگی از تحصیل دسته‌بندی می‌شدند.
تعطیلی کلاس‌های حضوری و تشدید فقر آموزشی
شمار زیادی از کشورها، مستقل از شدت همه‌گیری و میزان مرگ و میر، به تعطیلی اجباری یا توصیه به تعطیلی کلاس‌های حضوری در مدارس روی آورده‌اند. برخی کشورها روزها پیش از نخستین آمار رسمی مرگ و میر تعطیلی اجباری را شروع کردند و برخی با تاخیر بیشتری اقدام به تعطیلی کلاس‌ها کردند. همچنین برخی از کشورها از زمان تصمیم‌گیری برای تعطیلی مدارس تاکنون تغییری در سیاست خود ایجاد نکرده‌اند و برخی دیگر در طول فرآیند مقابله با بحران کرونا، شدت تعطیلی‌ها و اجباری یا داوطلبانه بودن آن را تغییر داده‌اند.
به طور کلی نرخ بازماندگی از تحصیل در سطح جهان در دهه اخیر در حال طی کردن روندی کاهشی بود اما شیوع ویروس کرونا به افزایش نرخ بازماندگی و تعطیلی مجدد مدارس منجر شد. آمارهای منتشر شده توسط یونسکو در سال ۲۰۱۸ حاکی از بازماندگی از تحصیل حدود ۲۵۸ میلیون کودک در سراسر جهان بود. حدود ۱۷ درصد جمعیت ۶ تا ۱۷ ساله و ۸ درصد از جمعیت ۶ تا ۱۱ ساله. حالا سازمان ملل پیش‌بینی می‌کند که سال آینده ۲۳.۸ میلیون کودک و نوجوان در جهان و در تمامی مناطق به خاطر تاثیرات همه‌گیری کووید ۱۹ دسترسی خود را به آموزش از دست خواهند داد.
در ایران، سالنامه آماری وزارت آموزش و پرورش اعلام می‌کند در سال ۹۸-۹۷ حدود ۹۰۰ هزار نفر یا ۷ درصد کودکان ۶ تا ۱۷ ساله از تحصیل بازمانده بودند (البته این آمار کودکان بازمانده از تحصیل بدون شناسنامه را در نظر نمی‌گیرد.) متاسفانه، همانند سایر کشورها، همه‌گیری کرونا نرخ بازماندگی از تحصیل را در ایران نیز افزایش داده و نرخ ثبت‌نام نسبت به سال‌های گذشته کاهش یافته است.
تشدید تبعیض‌ها در میزان دسترسی و کیفیت آموزش همگانی
شکاف دیجیتالی و عدم دسترسی برابر به فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات، سیاستگذاری در حوزه آموزش از راه دور را بسیار پیچیده کرده است. درحالی که به طور میانگین ۵۳ درصد خانوارها در سطح جهان به اینترنت دسترسی دارند نرخ دسترسی دانش‌آموزان به اینترنت در کشورهای مختلف متفاوت است. در کشورهای آمریکای شمالی و اروپای غربی بیشتر از ۸۵ درصد و در کشورهای آفریقای سیاه کمتر از ۲۰ درصد خانوارها به اینترنت دسترسی دارند. در ایران نیز به گزارش مرکز آمار ایران در سال ۹۷ حدود ۸۰ درصد خانوارها به اینترنت دسترسی دارند.
علاوه بر مساله دسترسی به اینترنت، آموزش از طریق برنامه شاد به لحاظ محتوای آموزشی تولید شده نیز با مشکلاتی روبه‌رو است. به این معنا که محتوای آموزشی در این برنامه اغلب توسط خود معلمان که فاقد آمادگی لازم برای این نوع از آموزش هستند، تولید می‌شود و محتوای استاندارد و یکسانی توسط وزارت آموزش وپرورش تولید نشده است. در چنین شرایطی پای شرکت‌های خصوصی به عرصه آموزش مجازی باز شده و به این ترتیب نابرابری در دسترسی به محتوای آموزشی باکیفیت- که پیش از دوران کرونا نیز به ویژه در ارتباط با آزمون‌های ملی وجود داشت- در دوره حاضر تشدید می‌شود.
علاوه بر نابرابری در دسترسی به آموزش آنلاین در میان کشورهای مختلف، در درون کشورها نیز نابرابری‌هایی عمده‌ای در دسترسی به اینترنت وجود دارد. به گزارش یونیسف و یونسکو، نرخ عدم دسترسی به ابزارها و امکانات لازم برای یادگیری آنلاین برای کودکان ساکن در کشورهای درگیر نزاع، کودکان مناطق روستایی و فرزندان خانوارهای فقیر بسیار بیشتر از سایرین است. همچنین به گزارش یونیسف حدود سه چهارم کودکانی که به آموزش از راه دور دسترسی ندارند، ساکن مناطق روستایی هستند.
جنسیت یکی دیگر از عواملی است که در نابرابری دسترسی به آموزش از راه دور ایفای نقش می‌کند. حتی پیش از بحران کرونا، سهم دختران از بازماندگی از تحصیل در کشورهای مختلف بیشتر از پسران بود و با شیوع ویروس کرونا نابرابری جنسیتی در دسترسی به آموزش افزایش بیشتری پیدا کرده است. در ایران ضریب نفوذ تلفن همراه برای مردان ۸۵ درصد و برای زنان ۷۶.۴ درصد و ضریب نفوذ اینترنت برای مردان ۶۷.۶ درصد و برای زنان ۶۰.۴ درصد است.
کشورها برای کاهش فقر آموزشی در دوران کرونا چه سیاست‌هایی اتخاذ کرده‌اند؟
در سطح جهان، سازمان یونیسف، یونسکو و بانک جهانی در اقدامی مشترک پیمایشی را ترتیب داده‌اند تا اقدامات کشورها در حوزه آموزش را ردیابی کنند. مهم‌ترین اقدامات کشورهای شرکت کننده برای افزایش دسترسی دانش‌آموزان به آموزش از راه دور شامل موارد زیر می‌شود:
ارائه سوبسید هزینه اینترنت، اینترنت رایگان یا دسترسی رایگان به پلتفرم‌های آنلاین ملی برای دانش‌آموزان.
توزیع ابزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات و اتصال رایگان به اینترنت برای معلمان.
توزیع ابزارهای لازم برای دسترسی به آموزش از راه دور به صورت رایگان یا با قیمت کمتر.
استفاده گسترده از تلویزیون، رادیو یا بسته‌های آموزشی چاپی قابل استفاده در خانه.
استفاده از امکانات مدرسه برای حمایت از دانش‌آموزان محروم و دانش‌آموزانی که در معرض خطر ترک تحصیل و عدم مشارکت هستند.
راه‌حل‌هایی محلی برای ارائه زیرساخت‌های اینترنتی برای افزایش دسترسی به اینترنت.
آموزش معلمان برای اجرا و ارائه دروس از راه دور با تقویت مهارت‌های فناوری ارتباطات و اطلاعات و رویکردهای آموزشی نوآورانه در ارائه محتوای آموزشی. تدارک راهنماهایی برای والدین برای تسهیل دسترسی کودکان به محتواهای آموزشی آنلاین(در نیمی از کشورهای پردرآمد مدارس با تماس‌های تلفنی والدین را در ارتباط با آموزش از خانه راهنمایی می‌کنند.)
تاکید بر حفظ تعامل میان دبیران، دانش‌آموزان و والدین یا سرپرست آنها با استفاده از ایمیل، تلفن یا اپلیکیشن‌های پیام‌رسان.
جنسیت یکی دیگر از عواملی است که در نابرابری دسترسی به آموزش از راه دور ایفای نقش می‌کند. حتی پیش از بحران کرونا، سهم دختران از بازماندگی از تحصیل در کشورهای مختلف بیشتر از پسران بود و با شیوع ویروس کرونا نابرابری جنسیتی در دسترسی به آموزش افزایش بیشتری پیدا کرده است. در ایران ضریب نفوذ تلفن همراه برای مردان ۸۵ درصد و برای زنان ۷۶.۴ درصد و ضریب نفوذ اینترنت برای مردان ۶۷.۶ درصد و برای زنان ۶۰.۴ درصد است.