کروناویروس جدید (سارس-کوو-۲) عامل کووید-۱۹ نیز از این قاعده مستثنی نیست و در طول بیش از یکسالی که از شناسایی آن می‌گذرد، سویه‌های جدیدی گوناگونی از آن شناسایی شده‌اند.
در حال حاضر چهار سویه از سویه‌های جدید به علت واگیرتر یا مرگبارتر بودن اهمیت بالینی دارند، و سازمان جهانی بهداشت آنها را «سویه‌های مایه نگرانی» (variants of concern) یا VOC می‌نامد.
این سویه‌های جدید «مایه نگرانی» دارای این خصوصیات هستند:
- افزایش در واگیری ویروس یا تغییر عمده در همه‌گیرشناسی کووید-۱۹.
یا
- افزایش در بیماری‌زایی یا تغییر در تظاهر بالینی بیماری.
یا
- کاهش در اثربخشی اقدامات بهداشت عمومی و اجتماعی یا ابزارهای تشخیصی، واکسن‌ها و درمان‌ها.
سویه‌های مایه نگرانی (VOC)
چهار واریانت یا سویه‌ی ویروس کرونا که فعلا در رده «مایه نگرانی» قرار دارند، شامل این موارد می‌شوند:
۱- سویه‌ی آلفا
نام علمی: B.1.1.7
منشا: این گونه برای نخستین بار در اکتبر ۲۰۲۰ در منطقه کنت در جنوب شرق انگلستان کشف شد.
جهش‌ها: این واریانت حاوی جهش‌های بسیاری مربوط به پروتئین گل‌میخی ویروس، بخشی که به حمله ویروس به سلول‌ها کمک می‌کند، است. مهمترین این جهش‌ها جهش N501Y است که با افزایش اتصال ویروس به گیرنده‌ای به نام ACE2 بر سطح سلول‌ها همراه است.
ویژگی‌های بالینی: این سویه سریع‌تر و آسانتر میان انسان‌ها منتشر می‌شود و به همین علت جایگزین سویه‌های دیگر ویروس در مناطق محل انتشارش شده است. بررسی‌ها نشان داده‌اند دچار شدن به این سویه ویروس با افزایش خطر مرگ همراهی دارد.
وضعیت فعلی: این سویه به سراسر بریتانیا و دست کم ۷۰ کشور دیگر در سراسر جهان گسترش یافته است.
۲- سویه‌ی بتا
نام علمی: B.1.351
منشا: این سویه برای نخستین بار در اکتبر ۲۰۲۰ در خلیج نلسون ماندلا در آفریقای جنوبی شناسایی شد.
جهش‌ها: این سویه مانند سویه‌ی آلفا دارای جهش N501Y در پروتئین گل‌میخی است و در نتیجه کارآمدی بیشتری در دسترسی به سلول‌های ما برای تکثیر درون آنها دارد. این واریانت همچنین حاوی چند جهش نگران‌کننده دیگر هم است که دو تا از آنها به نام‌های E848K و K417N اتصال آنتی‌بادی‌ها به ویروس را کاهش می‌دهند و باعث مقاومت آن نسبت به آنها می‌شوند.
ویژگی‌های بالینی: گرچه این ویروس مانند سویه‌ی آلفا سریع‌تر و آسانتر میان انسان‌ها منتشر می‌شود، اما هنوز شواهدی در دست نیست که نسبت به سویه‌ی اصلی مرگبارتر باشد. این سویه به طور متوسطی اثربخشی درمان با آنتی‌بادی‌های مونوکلونال و آنتی‌بادی‌های تولیدشده در عفونت قبلی کووید-۱۹ یا واکسن‌های کووید-۱۹ را کاهش می‌دهد.
وضعیت فعلی: این سویه اکنون در سراسر آفریقای جنوبی و به بیش از ۳۰ کشور دیگر گسترش یافته است.
۳- سویه گاما
نام علمی: P.1
منشا: این سویه در ابتدا در گروهی از مسافران برزیلی در ژانویه ۲۰۲۱ در ژاپن کشف شد.
جهش‌ها: این سویه مانند سویه‌ی بتا دارای جهش‌های مربوط به پروتئین گل‌میخی شامل N501K، E484K و K417N (به علاوه جهش‌های بسیار دیگر) است.
ویژگی‌های بالینی: در حال شواهدی وجود ندارد که این سویه بیماری شدیدتری ایجاد کند، اما نگرانی‌های وجود دارد که این واریانت باعث موجی از عفونت‌های دوباره در شهر مانائوس، بزرگترین شهر ایالت آمازوناس شده باشد که در اکتبر (مهر) سال پیش تصور می‌شد به مرحله «ایمنی جمعی» رسیده باشد.
این سویه ویروس به طور متوسطی اثربخشی درمان با آنتی‌بادی مونوکلونال (پادتن‌های تک‌دودمانی) و آنتی‌بادی‌های تولیدشده در عفونت قبلی کووید-۱۹ یا واکسن‌های کووید-۱۹ را کاهش می‌دهد.
(وضعیت فعلی: این سویه اکنون در ایالت آمازوناس برزیل بسیار شایع است و در کشورهای دیگر از جمله کره جنوبی و آمریکا هم شناسایی شده است.
۴- سویه‌ی دلتا
نام علمی: B.۱.۶۱۷.۲
سویه یا واریانت دلتای کروناویروس که نام علمی آن B.1.617 است، برای نخستین بار در ماه اکتبر در هند شناسایی شد.
این سویه‌ی کروناویروس اکنون در بیش از ۸۰ کشور جهان یافت شده است. این سویه در ابتدا به خاطر اینکه در ابتدا در هند کشف شده بود، «هندی» خوانده می‌شد، اما اکنون بر اساس رده‌بندی جدید سازمان جهانی بهداشت بر اساس حروف الفبای یونانی نام «دلتا» را به آن داده‌اند.
سویه‌ی دلتای کروناویروس از جمله دارای دو جهش L452R و E484Q است، در گونه‌های دیگر ویروس به طور جداگانه و منفرد دیده شده است، اما تنها این گونه است که هر دو جهش همراه هم وجود دارند.
جهش L425R که در سویه‌های واگیرتر کروناویروس یافت‌شده در کالیفرنیای آمریکا دیده شده است، قدرت اتصال پروتئین‌های گل‌میخی سطح ویروس را به سلول‌های انسانی افزایش می‌دهد و در نتیجه باعث واگیرتر شدن ویروس می‌شود و همچنین بالقوه می‌تواند تکثیر ویروس را افزایش دهد.
جهش E484Q شبیه به جهش E484K است که در سویه‌های آلفا و بتای کروناویروس وجود دارد و نشان داده شده است اثربخشی آنتی‌بادی‌های تولیدشده در نتیجه تزریق واکسن یا عفونت قبلی کرونا را کاهش می‌دهند.
کارشناسان می‌گویند با توجه به این جهش‌ها که باعث می‌شوند این سویه‌ی ویروس بهتر به سلول‌های بچسبد و وارد آنها شود، این سویه واگیرتر است و آسانتر از ویروس‌های دیگر منتشر می‌شود.
سویه‌ی دلتا اکنون مسئول ۹۰ درصد عفونت‌های جدید کووید-۱۹ در این کشور است. سویه‌ی دلتا اکنون ۲۰ درصد عفونت‌های کرونا در آمریکا را تشکیل می‌دهد و مقامات بهداشتی این کشور می‌گویند، این سویه می‌تواند به سویه‌ی غالب کروناویروس در آنجا بدل شود.
پژوهشگران هنوز دقیقا نمی‌دانند آیا سویه‌ی دلتا کرونا نسبت به گونه‌های دیگر بیماری شدیدتری ایجاد می‌کند و مرگبارتر است یا نه و میزان اثربخشی واکسن‌های موجود در برابر آن چقدر است.
بررسی‌ها نشان داده‌اند که واکسن‌های موجود هنوز در برابر سویه‌های جهش‌یافته کروناویروس از جمله گونه دلتا موثر هستند.
پژوهشگران در انگلستان میزان اثربخشی واکسن‌های دو دوزی آسترازنکا و فایزر/بیونتک را در برابر گونه دلتا نسبت به گونه آلفا (که در ابتدا در انگلیس یافت شد) مقایسه کرده‌اند.
نتایج نشان داده است که افرادی که هر دو دوز این واکسن‌ها را دریافت کرده‌اند، در برابر این سویه‌ها هم محافظت می‌شوند، اما در افرادی که یک دوز این واکسن‌ها را دریافت کرده‌اند، میزان محافظت کمتر است.
پژوهشگران هنوز دقیقا نمی‌دانند آیا سویه‌ی دلتای کرونا نسبت به گونه‌های دیگر مرگبارتر است یا نه و میزان اثربخشی واکسن‌های موجود در برابر آن چقدر است.
بررسی‌های قبلی بر روی سویه‌های کروناویروس دارای جهش L452R نشان‌دهنده افزایش ۲۰ درصدی واگیری ویروس و کاهش بیش از ۵۰ درصدی تاثیر آنتی‌بادی‌های ضد ویروس بوده است، اما بر مبنای بررسی در اسرائیل دست‌کم یکی از واکسن‌های موجود بر آن موثر است.
درباره شدت بیماری‌زایی این سویه‌ی جدید هم هنوز داده‌ای منتشر نشده است. گرچه اخیرا شمار مرگ‌های ناشی از کرونا در هند در حال افزایش بوده است، این افزایش با افزایش مشابه در موارد جدید عفونت همراه بوده است. این افزایش موارد جدید عفونت ممکن است ناشی از عوامل دیگر از جمله برگزاری تجمع‌های بزرگ یا عدم رعایت احتیاطات بهداشتی مانند ماسک زدن هم باشد.
بعضی کارشناسان در هند هم معتقدند این گونه جدید واگیرتر است اما کشندگی بیشتری ندارد؛ با این حال افزایش موارد عفونت جدید با این گونه واگیرتر باعث افزایش بیش از حد بار بر زیرساخت بهداشتی- درمانی نه‌چندان مناسب در هند شده و به این علت مرگ‌ومیرها بالا رفته است.
سویه‌های مورد توجه (VOI)
چهار واریانت یا سویه‌ی دیگر جهش‌یافته ویروس که پیش‌بینی می‌شود واگیرتر باشند با بیماری شدیدتری ایجاد کنند، اما هنوز این تاثیرهایشان ثابت نشده است، در رده «واریانت‌های مورد توجه» (variants of interest) قرار گرفته‌اند.
این سویه‌های «مورد توجه» دارای این دو خصوصیت هستند:
- دارای تغییرات ژنتیکی هستند که پیش‌بینی می‌شود یا معلوم است که باعث تغییر در مشخصات ویروس مانند واگیری، شدت بیماری، گریز از پاسخ ایمنی، گریز از تشخیص یا درمان می‌شوند.
و
- به عنوان عامل سرایت قابل‌توجه در سطح جوامع یا ایجاد چندین خوشه بیماری کووید-۱۹ در چند کشور با افزایش نسبی شیوع همگام با افزایش موارد عفونت در طول زمان یا دارای سایر اثرات همه‌گیرشناختی شناخته شده‌اند که آنها را به عنوان یک عامل خطر نوظهور برای بهداشت عمومی در جهان مطرح می‌کند.
چهار واریانت جهش‌یافته کروناویروس که در حال حاضر در رده «مورد توجه» قرار دارند، شامل این موارد می‌شوند.
۱–سویه‌ی اتا
نام علمی: B.1.525
این سویه‌ی یا واریانت برخلاف واریانت‌های آلفا، بتا و گاما جهش N501Y را ندارد، اما دارای جهش E484K است که در واریانت‌های بتا، گاما و زتا یافت می‌شود. گونه اتا علاوه بر جهش E484K دارای یک جهش جدید F888L هم هست که در سایر واریانت‌ها وجود ندارد. نخستین موارد عفونت با این واریانت در دسامبر ۲۰۲۰ از انگلیس و نیجریه گزارش شد و تا به حال بیشترین موارد عفونت با آن مربوط به نیجریه بوده است، اما بیش از ۲۰ کشور دیگر هم موارد عفونت با آن گزارش داده‌آند.
۲- سویه‌ی یوتا
نام علمی: B.1.526
این واریانت برای نخستین بار در نوامبر ۲۰۲۰ از نیویورک گزارش شد و پس از آن به اغلب ایالت‌های دیگر آمریکا و نیز حدود ۲۰ کشور دیگر انتشار یافته است. گرچه این واریانت در ابتدا توانست به میزان بالایی از عفونت در برخی از ایالت‌های آمریکا ایجاد کند اما تا بهار ۲۰۲۱ واریانت واگیرتر آلفا اغلب جایگزین آن شد.
۳- سویه‌ی کاپا
نام علمی: B.1.617.1
واریانت کاپا تبار مشترکی با واریانت دلتا با نام علمی B.1.617.1 دارد و مانند ان برای نخستین بار در اکتبر ۲۰۲۰ در هند شناسایی شد و تا مارس ۲۰۲۱ بیش از نیمی از موارد توالی‌یابی ژنتیکی کروناویروس در هند را به خود اختصاص داده است.
۴- سویه‌ی لامبدا
نام علمی: C.37
این واریانت برای نخستین بار در ماه اوت ۲۰۲۰ در پرو شناسایی شد. این واریانت اکنون به دست کم ۳۰ کشور در سراسر جهان رسیده است و ممکن است نسبت به واریانت‌های دیگر نسبت به واکسن‌های دیگر مقاوم باشد. همچنین واگیرتر بودن واریانت لامبدا نسبت به واریانت‌های آلفا یا گاما مطرح شده است.
۵- سویه‌ی مو
نام علمی: B.1.621
سویه مو برای نخستین بار در ژانویه ۲۰۲۱ در کشور کلمبیا در آمریکای جنوبی توالی‌یابی شد. این سویه اکنون در ۳۹ کشور از جمله ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی شناسایی شده است.. سویه‌ی مو دارای چند ویژگی است که آن را نسبت به واکسن‌ها مقاوم‌تر می‌کند، اما هنوز بررسی‌های بیشتری مورد نیاز است تا خصوصیات آن بهتر شناخته شود.
تاثیر سویه‌های جدید بر واکسن‌ها
واکسن‌های فعلی کوید-۱۹ بر اساس پروتئین‌های گل‌میخی کروناویروس اصلی یش از شناسایی جهش‌ها در این گونه‌های جدید ساخته شده‌اند. با اینکه پژوهش‌ها نشان می‌دهند که واکسن‌های فعلی در برابر این سویه‌های جدید اثربخشی کمتری داشته باشند، اما به نظر می‌رسد این واکسن‌ها هنوز باعث حفاظت در برابر بیماری شدید کوید-۱۹ شوند.
همچنین شرکت‌های واکسن‌سازی به دنبال ساختن واکسن‌های جدیدی برای تزریق به عنوان یادآور به افراد هستند تا حفاظ در برابر این سویه‌های جدید بهبود یابد.