حمیدرضابوجاریان - همشهری آنلاین: کمی بیشتر از ۲۰ سال قبل، طرح جامع مدیریت پسماند تهران به تصویب شورای شهر وقت رسید. در قالب این طرح، سازوکارهای متنوع و متعدد برای مدیریت پسماندهای پایتخت پیش بینی شد اما، تغییر در مدیریت شهری، نبود منابع، کم توجهی به اهمیت مدیریت پسماند و نبود نظارت و سازوکار قانونی برای پیگیری آنچه که در این طرح هدفگذاری شده بود در نهایت منجر به ناکام ماندن آن شد. ناکامی‌هایی که مدیریت شهری تلاش کرده است با بهره گیری از نظر کارشناسان و متخصصان در۲ سال گذشته مهر پایانی به آن بزند و سند راهبردی و مدون جدیدی را با سازوکاری قابل اجرا برای پایان دادن به این وضعیت تدوین کند. سندی که اسفند سال گذشته در قالب لایحه جامع مدیریت پسماند شهر تهران با قید یک فوریت در شورای شهر مطرح و در روزهای اخیر به تصویب نمایندگان مردم در پارلمان شهری رسید.
داستان پسماند پایتخت
رشد روز افزون و پرشتاب جمعیت، توسعه افسارگسیخته شهر و نبود سازوکارهای مدیریت پسماند از گذشته تهران را در وضعیتی قرار داده بود که به سختی می‌شد آن را مدیریت کرد. گرچه نزدیک به ۲ دهه قبل در حالی که تهران جمعیتی به مراتب بسیار کمتر از امروز را در خود جای داده بود اولین قوانین و مقررات مدیریت پسماند به تصویب رسید اما، مقررات مصوب شده چاره اساسی حل مشکلات پسماندهایی که حالا هر روز بیشتر از روز قبل می‌شدند، نبود. شتاب لجام گسیخته مصرف گرایی، بیگانه بودن با مفاهیمی چون تفکیک زباله تر از خشک و نیز برخی رویه‌ها و سبک‌های اشتباه زندگی کار را به جایی رساند که روزانه ۹ هزار تن پسماند از شهر تهران به محل دفن پسماندهای پایتخت به محلی به نام آرادکوه در حوالی تهران منتقل شود. حجم انبوهی از زباله‌هایی که پیش بینی می‌شد با ادامه روند پیش گرفته شده، هر روز بیشتر از قبل شود.
سرانه تولید پسماند تهرانی‌ها کمتر از استاندارد جهانی
شناخت تجربه زیستی در شهرهای بزرگ دنیا و مدیریت پسماندهای تولید شده از درب خانه تا محل دفن و بازیافت آن، از برنامه‌های مدیران تازه نفس شورای شهر در دوره پنجم بود. دوره‌ای که اعضا با رویکردی جدی‌تر نسبت به موضوع پسماند به این حوزه ورود کرده و تلاش کردند با سامان دادن به روند تولید پسماند از درب منزل تا محل دفن، آبی بر آتش پرزبانه پسماندها و عوارض زیست محیطی و انسانی آن بریزند. اقدامی که به گفته امیرحسین جعفری ورامینی، معاون برنامه ریزی و توسعه مدیریت پسماند شهرداری تهران منجر به کاهش تولید پسماند به ۷ هزار و ۵۰۰ تن در روز و بعدتر از آن به ۶ و اکنون به ۵ هزار و ۴۰۰ تن در روز رسیده است. او می‌گوید، برخلاف نظر برخی که معتقدند موضوع پسماندهای پایتخت در وضعیت بحرانی قرار دارد، تهران با چنین بحرانی رو به رو نیست: گرچه باورعمومی بر این است که پسماند در تهران اکنون به مرحله‌ای خطرناک رسیده است اما، باید پذیرفت استانداردی برای مقدار تولید پسماند وجود ندارد. به گفته این مقام مسئول در سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران، تهرانی‌ها کمتر از نرم جهانی زباله تولید می‌کنند: نرم تولید پسماند در دنیا در شهرها اصولاً تا ۸۰۰ تا ۱ کیلوگرم به ازای هر شهروند است اما، شهروندان تهرانی حدود۷۵۰ گرم زباله تولید می‌کنند که از سرانه جهانی کمتر است. گرچه آماری که معاون برنامه ریزی و توسعه مدیریت پسماند شهرداری تهران درباره سرانه تولید زباله در پایتخت ارائه می‌شود با تردیدهایی از سوی مسئولان اداره کل حفاظت محیط زیست تهران رو به رو شده است و محیط زیست معتقدند عدد اعلامی شهرداری درباره سرانه پسماند بعد از تفکیک زباله‌ها به دست آمده و عدد اصلی از درب منزل و مبدأ تولید زباله نیست اما، جعفری ورامینی این موضوع را رد می‌کند و می‌گوید: سرانه تولید پسماند شهروندان تهرانی بر اساس ارزیابی‌های میدانی طرح جامع مدیریت پسماند به دست آمده و عدد نهایی تولید پسماند از درب منزل است.
اهداف تدوین طرح جامع مدیریت پسماند تهران
شاید نگرانی از افزایش روزانه تولید پسماند مسئولان را به این جمع بندی رساند که طرحی نو برای مدیریت پسماند در پایتخت در اندازند. از این رو، در ۲ سال گذشته با اجرای مطالعاتی گسترده، طرح جامع مدیریت پسماند به روز رسانی شده و سازوکارهای اجرایی و نظارتی دقیقی برای به ثمر رساندن این طرح تدوین شد. به گفته رئیس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر، این طرح از آبان ۹۷ آغاز و با پشتوانه کارشناسی و مطالعاتی عمیقی ارائه و پیوست در قالب۲۰ جلد ارائه شده است. زهرا صدراعظم نوری می‌گوید: این طرح از امسال آغاز و تا سال ۱۴۲۰ ادامه خواهد داشت. شناسایی پسماند مسکونی و غیرمسکونی، تفکیک از مبدأ، ذخیره‌سازی و جمع آوری، بهسازی سایت آرادکوه، بهینه‌سازی ایستگاه انتقال، مدیریت پسماند هنگام ساخت، بهسازی سایت آبعلی، مدیریت پسماندهای پزشکی بی‌خطر شده، مدیریت پسماند حجیم، پسماندهای ویژه، مدیریت پسماند فضاهای باز و کاهش از مبدأ از جمله اهداف و موضوعات اصلی این طرح هستند. با وجود این، قرار است طرح جامع مدیریت پسماند به شکل تدریجی اجرا شود.
بهینه سازی فرایند مدیریت پسماند
فرایند مدیریت پسماند پیچیده و با متغیرهای بسیار متفاوت و مختلفی همراه است که اگر هر کدام از این بخش‌ها کار خود را به درستی انجام ندهند، مدیریت پسماند نتیجه‌ای که باید در پی نخواهد داشت. گرچه در کشورهای توسعه یافته سرانه تولید پسماند بیشتر از ایران و تهران است اما، حجم دفن آن‌ها کمتر است. دلیل این موضوع را می‌توان در مدیریت تولید زباله از مبدأ، حمل و بازیافت زباله‌ها و خارج شدن زباله‌های تحویلی از مبدأ از چرخه دفن پسماند جستجو کرد. اما در کشورهای توسعه یافته که سرانه تولید زباله آن‌ها بیشتر است، چگونه مقدار دفن زباله کمتر از تهران است؟ آنطور که معاون برنامه ریزی و توسعه مدیریت پسماند شهرداری تهران می‌گوید، شهروندان بسیاری از کشورها زباله‌های خود را از مبدأ تفکیک کرده و به جداسازی زباله‌های قابل بازیافت از زباله‌های غیرقابل بازیافت توجه می‌کنند. آنچه که این مسئول در سازمان مدیریت پسماند از آن سخن می گوید، نشان دهنده این است که مردم همچنان با مفاهیمی مانند تفکیک از مبدا زباله آشنا نیستند یا به آن توجه کافی ندارند. آرش حسینی میلانی، رئیس کمیته محیط زیست شورای اسلامی شهر تهران، معتقد است برای رسیدن به اهدافی که در طرح جامع مدیریت پسماند تهران پیش بینی شده است، مردم باید پای کار بیایند: درمدیریت پسماند نیازمند مشارکت مردم هستیم چرا که با وجود تلاش های انجام شده برای نهادینه کردن فرهنگ تفکیک از مبدا، شاهد تفکیک از مبدا تنها ۸ درصد از پسماندهای خانگی هستیم. درافق طرح جامع مدیریت پسماند که در شورای شهر تصویب شده است، باید ۴۰ درصد پسماندها از مبدا تفکیک شود. برای تحقق این هدف، باید نظام پیمانکاری اصلاح و با اجرای سیاست های تشویقی و فرهنگی به این عدد دست پیدا کرد. آمار تفکیک ۸ درصدی پسماند از مبدا، صدای منتقدان اجرای این طرح را بالا برده است و آن ها می گویند، سال ها تلاش برای تشویق مردم به تفکیک از مبدا زباله ها دستاورد اندکی داشته است و پیش بینی تحقق ۴۰ درصدی تفکیک از مبدا پسماندها در افق ۲۰ ساله طرح جامع مدیریت پسماند تهران بلند پروازانه است. موضوعی که جعفری ورامینی قبول ندارد و در رد آن می گوید: تفکیک از مبدا زباله در تعهان ۸ درصد است اما اگر تفکیک از مخازن را محاسبه کنیم این نرخ به ۱۸ درصد افزایش پیدا می کند. اگر همه برنامه های طرح جامع مدیریت پسماند اجرا شود، قادر خواهیم بود ۴۰ درصد از پسماند جمع آوری شده را تفکیک کنیم. او توضیح می‌دهد: برشی از کلیات طرح را در قالب طرح کاپ انتخاب و بودجه مورد نیاز آن از سوی شورای شهر تأمین و تصویب شد. طرح کاپ در قالب ۶ محور در حال اجرا است. پیش بینی می شود در ۵ سال آغاز اجرای طرح شاهد به حداقل رسیدن پسماند قابل بازیافت ازسایر پسماندها و در نهایت رسیدن به اهداف کلان طرح باشیم.
تغییر در سازوکار جمع آوری و انتقال پسماند به آرادکوه
در قالب طرح جامع مدیریت پسماند شهرداری، باید تعداد ایستگاه های مکانیزه جمع آوری پسماند در شهر افزایش یابد. اقدامی که اکنون در دستور کار سازمان مدیریت پسماند قرار گرفته است. جعفری ورامینی در این باره می گوید: سازمان مدیریت پسماند اکنون، ۱۱ ایستگاه جمع آوری پسماند در شهر دارد که همه زباله هایی که از منازل مردم جمع آوری می شود به یکی از این ایستگاه ها ارسال و سپس به مرکز آرادکوه منتقل می شود. قرار است تعدادی از این ایستگاه‌ها جمع آوری و به جای آن‌ها، مراکز مکانیزه ایجاد شود. یکی از نگرانی هایی که همواره از سوی فعالان زیست محیطی به آن اشاره می شود، نشت روزانه صدها لیتر شیرابه از پسماندهای شهری است که در قالب سازوکار جدید این نگرانی نیز به حداقل رسیده است. معاون برنامه ریزی سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران ایستگاه هی مکانیزه را راهکاری برای کاهش این مشکل و مشکلاتی مانند آن می داند و می گوید: در ایستگاه های مکانیزه، کار تسویه شیرابه، کنترل بو، تفکیک بهداشتی، بسته بندی مناسب پسماند انتقال انجام می شود. پس از آن، بخشی که قرار است به کمپوست تبدیل شود با خلوص بالا به آرادکوه منتقل می شود. به گفته وی، قرارداد راه اندازی ایستگاه های مکانیزه جمع آوری پسماند در۴ پهنه تهران منعقد و در نیمه دوم سال جاری به بهره برداری می رسند. براساس طرح جامع مدیریت پسماند، تعداد پهنه های دارای ایستگاه مکانیزه از ۴ به ۸ پهنه افزایش خواهد یافت.
پایانی بر قبوض پرداخت نشده بهای مدیریت پسماند خانوار
توجه به ابعاد اقتصادی پسماند و هزینه هایی که مدیریت شهری برای دفعبهداشتی پسماندها پرداخت می کند، همواره یکی از بخش های پرهزینه مدیریت شهری در پایتخت بوده است. با اینکه در سال های گذشته و بر اساس قانون، دولت شهرداری ها را مکلف کرده است هزینه های رفت و روب، جمع آوری و دفن پسماند را از شهروندان دریافت کند اما، شهرداری سال ها است با پرداخت سوبسیدهایی به شهروندان تنها بخش کمی از هزینه تمام شده را از خانوارها دریافت می کند. دریافتی هایی که به رغم نازل بودنش، بخش عمده ای از آن نیز تاکنون وصول نشده و به گفته حسینی میلانی، رئیس کمیته محیط زیست شورای شهر تهران هر روز در حال افزایش است: شهرداری اکنون ۴۰۰ میلیارد تومان در سال قبض بهای مدیریت پسماند برای شهروندان صادر می کند. این عدد تنها معادل ۴۰ درصد هزینه ای است که شهرداری برای مدیریت پسماند پرداخت می کند. از مبلغ قبوض صادر شده، تنها ۴۰ درصد آن وصول می شود و مابقی به دلیل نبود سازوکارهای قانونی در سال های بعد و با تاخیر زیاد پرداخت می شود. در برنامه ۲۰ ساله پیش بینی شده است با شیب ملایمی مشارکت مالی شهروندان در مدیریت پسماند افزایش یابد تا در نهایت هزینه تمام شده رفت و روب و دفن پسماند به نقطه سر به سر برسد. آنچه میلانی از آن سخن می گوید، نشان دهنده ان است که شهرداری مطالبات سنگینی در این بخش دارد که وصول آن ها نیازمند زمان زیادی است. آنطور که زهرا صدر اعظم نوری می گوید، مطالبات شهرداری از محل مدیریت پسماند عدد بزرگی را در بر می گیرد: بهای مدیریت پسماند واقعی نیست و نظام ناعادلانه‌ای در تعرفه‌های پسماند برقرار است. شهرداری تهران نیز توان اخذ تعرفه‌ها را ندارد و براساس گزارش‌ها حدود ۱۶۰۰ میلیارد تومان طلب انباشه از فیش‌های صادره وجود دارد و هنوز قادر نیست آن‌ها را وصول کند. گرچه شهرداری در طرح جامع مدیریت پسماند در تلاش است تا براساس قانن عمل کند اما، سازوکار تعیین بهای مدیریت پسماند با روش کنونی نمی تواند هدف تعیین شده را محقق کند. معاون برنامه ریزی سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران نیز به این موضوع آگاه است و از تغییر رویکرد در تعیین عوارض پسماند هر خانوار خبر می دهد و می گوید: بهای مدیریت پسماند تاکنون بر اساس متراژ خانواده و بعد خانوار محاسبه و لحاظ می شد. در طرح جامع پیش بینی شده است که بهای مدیریت پسماند براساس مقدار تولید زباله تعیین شود. با ایجاد زیرساخت هایی مانند مخازن هوشمند و نیز برخی روش ها دیگر می توان به شکل تدریجی و در طول مدت اجرای طرح مقدار تولید پسماند هر خانوار را محاسبه و براساس آن عوارض مدیریت پسماند را دریافت کرد.