همشهری- زهرا کریمی: به‌طور حتم شما هم دیده‌اید که زمین‌های خشک و بایر با منظره‌ای نه چندان خوشایند با احوال شهر، احاطه شده در میان دیوارهای ۲ ساختمان بلند، پشت دیوارهای بلند شهرک‌های جدید یا بین ساختمان‌های تجاری نورپردازی شده به حال خود رها شده‌اند؛ فضاهایی که هیچ‌گونه کارکردی ندارد و عنوان «بی‌دفاع» را گرفته‌اند. اما همین قطعه زمین‌ها در این شهر شلوغ می‌توانند مکان مناسبی برای چاق کردن نفس و دمی استراحت برای عابران و شهروندان باشند؛ درحالی‌که با نمایی نه در خور احوالات پایتخت، بلااستفاده فراموش شده‌اند.
حال، یک‌سال و نیمی می‌شود که مدیریت شهری در قالب اجرای پروژه‌های کوچک‌مقیاس سعی دارد تا جان تازه‌ای به تکه‌زمین‌های رهاشده محله‌های بالا و پایین تهران بدهد؛ به همین منظور چنین زمین‌هایی هرچند کوچک یا تبدیل به پاتوق محلی می‌شوند یا فضای سبز کوچک (پارک‌های جیبی) یا باغچه‌های نقلی برای پرورش گیاهان. در این راستا تعداد زیادی از زمین‌های کوچک بدون استفاده با محوطه‌سازی، نصب آبنماهای سنگی، استقرار کافه‌های سیار و... طی ماه‌های اخیر حال و هوایی دیگر گرفته‌اند تا سرزندگی و شادی را به محله‌ها بیاورند.
کاشت مشارکتی
هفته گذشته اطلاعیه‌ای با رویکرد تشویق به مشارکت عمومی در شهر از سوی اداره کل آموزش‌های شهروندی با همکاری سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهرداری تهران منتشر شد. در این اطلاعیه به طرحی با عنوان «کاشت مشارکتی و نگهداشت گل و گیاه در زندگی آپارتمانی و محیط همسایگی» و «احداث باغچه‌های محلی در مناطق ۲۲گانه» اشاره شده بود؛ طرحی که فاصله چندانی با رنگ بخشیدن فعالیت اجتماعی در فضاهای باز شهری ندارد.
به‌گفته علی‌محمد مختاری، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران طراحی، اجرا و راه‌اندازی چنین طرح‌هایی مستلزم مشارکت شهروندان است تا به تحقق اهدافی همچون جلب مشارکت و تقویت حس تعلق به محل، زیباسازی، آموزش و موضوعات زیست‌محیطی و اقتصادی کمک کند.
مجتبی دانشور، مدیرکل آموزش‌های شهروندی شهرداری تهران نیز هدف اصلی طرح را ارتقای منظر شهری در همه مناطق تهران عنوان می‌کند و می‌گوید: «بر همین اساس طرح‌های محیط‌زیستی با نام باغچه‌های محله‌ای و مجتمع‌های آپارتمانی، دیوارهای سبز مشارکتی، کاشت گل و گیاه‌های مشارکتی خانواده در حال اجراست که بخشی از آنها در قالب اجرای پویش ارتقای فرهنگ آپارتمان‌نشینی نیز دنبال می‌شوند. درواقع برای اجرای طرح باغچه محله از فضاهای مشترک کوچک و بزرگ شهر با مشارکت شهروندان در سبز نگه داشتن فضای محله یا مجتمعشان بهره خواهیم برد که مزایای چشمگیری برای شهر و شهروندان دارد.»
شهروندان برای ایجاد باغچه‌های محلی می‌توانند با شهرداری از طریق سامانه ۱۳۷ در تماس باشند. پس از آن اگر زمینی مشکلات حقوقی و مالکیت نداشته باشد از طرف شهرداری منطقه برای ایجاد باغچه مهیا می‌شود. سپس همسایه‌های اطراف آن باغچه می‌توانند با مشاوره‌های کارشناس محیط‌زیست منطقه و در اختیار گرفتن بذر گیاهانی که با شرایط اقلیمی تهران همخوانی دارند، به پرورش و برداشت گیاهان و سبزیجات اقدام کنند.
بر همین اساس، اخیرا اجرای طرح‌های ابتکاری در چند منطقه تهران آغاز شده و شهروندان مزارع خانوادگی و همسایه‌ای در بوستان‌ها و فضاهای سبز ایجاد کرده‌اند. مناطق یک، ۹ و ۱۴ ازجمله این مناطق هستند. در همین ارتباط، سیدمصطفی موسوی، شهردار منطقه ۹ با اشاره به ظرفیت‌های موجود و تعریف شده در منطقه می‌گوید: «قطعه زمینی کوچک می‌تواند توسط شهروندان کشت شده و تبدیل به مزرعه خانوادگی آنها شود. نمونه موفق این مزرعه خانوادگی در بوستان المهدی است. همچنین با توجه به استقبال و مشارکت شهروندان از طرح، به‌زودی مزرعه خانوادگی دیگری در کوی مخبر به‌منظور ساماندهی فضاهای بلااستفاده در راستای کاهش معضلات اجتماعی احداث می‌شود.»
به‌گفته او، افراد علاقه‌مند می‌توانند به شهرداری مراجعه کنند و بذر و نهاده‌های اولیه را دریافت کرده و در مزارعی مانند مزرعه خانواده کلینیک فتح، مزرعه خانواده بوستان المهدی، مزرعه پایگاه یکم شکاری به آموزش و کاشت سبزیجات و گیاهان دارویی بپردازند. موسوی، هدف از این کار را افزایش فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی و آشنایی با خواص درمانی آنها، افزایش حس مشارکت شهروندی و جلوگیری از فرسایش خاک عنوان می‌کند. روز گذشته هم طی مراسمی نخستین باغچه مشارکتی تهران در فاز یک شهرک گلها محله تاکسیرانی شهرداری منطقه ۱۴ افتتاح شد. کامبیز مصطفی‌پور، شهردار منطقه ۱۴در این‌باره می‌گوید: «طراحی و اجرای این باغچه و کاشت گل و گیاه مشارکتی در این بخش از منطقه فرصتی برای تقویت تعاملات همسایگان و مسئولیت‌پذیری بیشتر آنان برای حفظ و ارتقای کیفیت محیط زندگی و زیبایی هرچه بیشتر محیط پیرامونی است.» در این مراسم علاوه بر اجرای طرح کاشت و نگهداشت مشارکتی گل و گیاه، کارناوال آموزشی ترویجی با اجرای برنامه‌های شاد موضوعات همسایگی و محیط‌زیستی ازجمله پویش «من مراقب گلدانم هستم» برای کودکان به نمایش درآمد. مصطفی‌پور درخصوص این پویش گفت: «کودکان در کنار آموزش‌های مستمر، قرار است با استفاده از مواد دورریختنی و بازیافتی، گلدان‌های زیبا به فضای محله یا مجتمعشان هدیه کنند و برای جلب مشارکت در این پویش جوایزی به کودکان دوستدار محیط‌زیست اهدا می‌شود.»
شهر سبز با استفاده از فضای باز و توسعه شهر عمودی
رشد جمعیت در تهران و پیرو آن نیاز شهروندان به رفاه و آرامش برای زندگی یکی از ضروریات است که نگاه مجدانه مدیران شهری را می‌طلبد تا در این راستا گام‌هایی برحسب سلیقه و خلق‌وخوی جامعه ساکن در آن شهر بردارند. هم‌اکنون یکدست نبودن افزایش جمعیت و رفع کمبود امکانات برای گذران اوقات فراغت دغدغه مدیران شهری شده است و برای پیشی گرفتن در ایجاد بستر برای شهروندان قوانینی را برای فضاهای بازی مانند تراس و پشت‌بام که شهروندان در آپارتمان‌هایشان در اختیار دارند، ارائه کرده‌اند. بنابراین اداره کل معماری و ساختمان معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران به‌تازگی در حال تدوین قوانین جدیدی برای ساخت تراس و پشت‌بام‌های سبز است.
مهدی صالحی، مدیرکل معماری و شهرسازی معاونت معماری و شهرسازی شهرداری تهران در همین ارتباط می‌گوید: «به‌دنبال آن هستیم که فضای باز و نیمه‌باز را از جریان اقتصادی مسکن خارج کنیم و تعریف‌هایی برای آنها داشته باشیم که در تراکم و سطح اشغال محاسبه نشود و به نوعی قابل پوشاندن و محصور شدن در آینده نباشد. اگر به هر آپارتمانی ۶ متر فضای باز یا نیمه‌باز می‌دادیم، در روزهای پاندمی کرونا شهروندان روزهای بهتری را سپری می‌کردند.» او در ادامه به فضاهای باز قابل استفاده آپارتمان‌ها مانند حیاط ملک‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: «چنین فضاهایی به‌خاطر نوع شهرسازی پیشین اکنون در تسخیر خودروها قرار گرفته، اما می‌شود محیط‌های باز و امنی مثل بام سبز و تراس‌های متوسط را به‌عنوان گزینه جایگزینی ارائه کرد؛ به همین دلیل امروزه ایجاد فضای بام سبز نیز مدنظر شهرداری است و بام‌های سبز، تراس‌های متوسط و فضاهای خالی که کنار پلاک‌ها تعریف می‌شود را برای فضای سبز مشارکتی تعریف خواهیم کرد.»
پارک‌های جیبی، محرک هم حضوری اجتماعی شهر
محمدتقی حیدری، استادیار جغرافیا گفت: طرح پارک‌های جیبی و مزارع خانوادگی به‌منظور اثربخشی حضور اجتماعات در شهر با رویکرد ترویج اقتدار و توسعه اجتماعی، ظرفیت‌سازی و توسعه سرمایه اجتماعی مهم قلمداد می‌شود.
شواهد حکایت از تأثیرات مثبت تماس با طبیعت شهری و شهر سبز روی سلامتی شهروندان و آسایش آنان دارد. طبق تحقیقات مشترکی که در دانشگاه‌های آکسفورد و سالفورد انجام شده ، نکات کلیدی به‌عنوان محورهای با اهمیت در رسیدن به کیفیت مطلوب زندگی در رابطه با محوطه‌سازی و فضای سبز به‌دست آمده که نظریه محیط فاقد سرگرمی در این رابطه قابل توجه است. بنابراین هدف از طراحی پارک جیبی را می‌توان به‌صورت زیر عنوان کرد:
۱- فضایی برای رویدادهای کوچک به‌ویژه رویدادهای محله‌ای ۲- زمین‌بازی کودکان به‌صورت بسیار ابتدایی ۳- فضاهایی برای استراحت یا ملاقات دوستان ۴- فضاهای صرف ناهار ۵- فرار از شلوغی نواحی پیرامون شهر ۶- ارائه فرصتی برای استراحت و تمدد اعصاب ۷- ارائه فرصت‌هایی برای افزایش میزان نفوذپذیری سطوح در سراسر ۸- کاهش فشار از روی پارک‌های بزرگ‌تر ۹- افزایش مشارکت مردمی ۱۰- ترویج اصول فرهنگی در منطقه و ۱۱- بهبود منظر فضاهای بدمنظر در شهر.
ایجاد یک مرکز گل و گیاه در هر ناحیه
علی‌محمد مختاری، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران گفت: مشارکت شهروندان رکن اساسی حفظ و گسترش فضای سبز است و شهروندان بازوی توانمند مدیریت شهری به شمار می‌آیند. مراکز آموزش و مشاوره گل و گیاه به‌عنوان رابط اصلی مدیریت شهری در فضای سبز با آحاد جامعه است که نقش فرهنگسازی و ارتقای دانش شهروندان را درخصوص فضای سبز و حفظ و حراست از آن برعهده دارد. این مراکز با ارتباط مؤثر و چهره به چهره با شهروندان در مواجهه با مسائل و مشکلات فضای سبز و راهکارهای رفع آن به شهروندان آموزش لازم را می‌دهند. ضمن آن که با ارتباط با مراکز جمعیتی هر منطقه مثل مدارس، ادارات، مساجد و... در جذب مشارکت‌جویان در فضای سبز تلاش می‌کنند. از اقدامات ویژه این مراکز برگزاری کلاس‌های آموزشی، رسیدگی به باغچه منازل و ادارات از طریق مشاوره، کاشت درختان به‌صورت رایگان در منازل، مدارس و ادارات متقاضی و آموزش کاشت و نگهداری از آنها و بسیاری از موارد دیگر است.
هم‌اکنون در سطح شهر تهران بیش از ۹۰ مرکز آموزش و مشاوره گل و گیاه فعال است و سعی بر این است که بتوانیم در هر ناحیه شهرداری تهران یک مرکز مشاوره گل و گیاه داشته باشیم. پروسه کار به این ترتیب است که متقاضیان ضمن تماس با شماره‌های اعلام شده یا شماره مراکز مشاوره گل و گیاه درخواست خود را مطرح می‌کنند. سپس از طرف مراکز مشاوره کارشناسان خبره به محل مراجعه و پس از بررسی محل کاشت با توجه به درخواست شهروندان همچون تعداد درخواستی و نوع گونه گیاهی چه مثمر یا غیرمثمر نظرات کارشناسی خود را اعلام می‌کنند. سپس با هماهنگی متقاضی یک نفر کارشناس (ترجیحاً از خواهران) همراه با کارگران فضای سبز به محل مراجعه و گیاهان درخواستی را می‌کارند و کارشناس مذکور نیز توضیحات لازم درخصوص نگهداری از درخت را به متقاضیان می‌دهند.
به‌طور کلی سالانه بیش از ۲۵۰ هزار اصله نهال از انواع درختان جهت کاشت در منازل شهروندان چه از طریق کاشت در منازل و چه از طریق اهدای رایگان در هفته منابع طبیعی به شهروندان واگذار می‌شود. حال چند صباحی است که کاشت گیاهان و ایجاد مزارع خانوادگی نیز دنبال می‌شود. به هر ترتیب از دیرباز تاکنون باغ‌ها و فضای سبز کلانشهر تهران، ارتباط تنگاتنگی با زندگی شهروندانش داشته و دارند؛ ارتباطی که رفته‌رفته در گذر زمان و با افزایش جمعیت، مغلوب زندگی شهرنشینی شده است.
با تأکیدات شورای اسلامی شهر تهران و حمایت‌های همه‌جانبه شهردار تهران، حفظ و صیانت از باغ‌ها و اراضی مشجر شهر تهران در اولویت امور مدیران شهری قرار گرفته است و اهدافی همچون
حفاظت از میراث طبیعی شهر تهران و حفظ باغ‌ها و اراضی مشجر
توزیع مناسب فضای سبز خصوصا در مناطق کم‌برخوردار
احداث بوستان در محلات فاقد بوستان و کم‌برخوردار
حفظ کاربری باغ‌ها و فضای سبز در طرح تفصیلی و... پیگیری می‌شود.
این موارد سبب شده است تا از سال ۱۳۹۶ تاکنون ۱۹ قطعه از اراضی باغ‌ها و مشجر در مناطق مختلف تهران تملک شوند که شمار زیادی از آنها به بوستان شهری و تفرجگاه عمومی تبدیل شده‌اند و بقیه نیز انتظار می‌رود تا قبل از شهریورماه سال‌جاری به بهره‌برداری برسد؛ ضمن آنکه هم‌اکنون ۲۳قطعه دیگر از این باغ‌ها شناسایی شده و در مراحل مختلف ارزیابی و توافق با مالکین است. در تلاش هستیم این قطعات نیز در ۶ ماهه اول سال‌جاری تملک و به بوستان عمومی تبدیل شوند.