همشهری- محمدصادق خسروی‌علیا: گزاره‌های کوتاه این گزارش درباره چشم‌انداز زیست‌بوم ایران در ۱۰ سال آینده تکان‌دهنده است. بررسی روال تغییرات زیست‌بوم ایران توسط کارشناسان حاضر در این گزارش، مشخص کرده است با تداوم روند کنونی ظرف ۱۰ سال آینده، بخش عمده‌ای از زیست‌بوم ایران از چرخه زیست خارج می‌شود.
روزنامه همشهری در گفت‌وگو با کارشناسان، ۱۰ فاکتور اصلی امکان زیست در ایران در بخش محیط‌زیست و منابع طبیعی، خشکسالی، آتش‌سوزی جنگل‌ها و رویشگاه‌های طبیعی، تالاب‌ها و وقوع ریزگردها، تنوع زیستی و وضعیت گونه‌های جانوری - گیاهی، سیلاب‌ها، وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست زمین، کشاورزی و امنیت غذایی و وقوع مهاجرت‌های گسترده از مناطق غیرقابل زیست را بررسی و چشم‌انداز ۱۰ سال آینده ایران را ترسیم کرده‌اند.
ایران خشک‌تر می‌شود
براساس گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، از ۱۰سال قبل تا به حال، کشور به‌صورت مداوم بارندگی‌های کمتر از میانگین بلندمدت را تجربه کرد و گرفتار خشکسالی شد. در این سال‌ها میزان بارندگی حدود ۱۱ درصد نسبت به متوسط بلندمدت کاهش یافت و به‌تبع آن نیز حجم جریان آب‌های سطحی در دوره مشابه حدود ۴۴ درصد کاهش یافت.
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی، با ارائه آخرین آمار، نگاهی به چشم‌انداز ۱۰ سال آینده وضعیت خشکسالی در کشور کرده است. او به همشهری می‌گوید: «براساس بررسی روال تغییرات گذشته، در سال‌های آینده، ایران به سمت کم‌بارشی شدید خواهد رفت. در این مسیر تشدید و تداوم گرمایش جهانی، مزید بر علت می‌شود. متأسفانه در یک سال گذشته با توجه به شیوع کووید- ۱۹ و نیمه‌تعطیل شدن فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی و همچنین کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی در جهان، هنوز هم روند انتشار گازهای گلخانه‌ای و گرمایش زمین صعودی است. باید به این نکته نیز توجه کرد که اقلیم ایران، منطقه جنوب حاره‌ای است. یعنی نه مانند مناطق حاره‌ای کم‌بارش است، نه مانند مناطق شمالی و اروپایی پربارش. بلکه روند بارش در ایران یک‌سوم تا یک‌چهارم متوسط بارش جهانی است.»
رئیس مرکز ملی خشکسالی، ایران ۱۰ سال آینده را کشوری خشکیده می‌بیند و شرایط را اینگونه توصیف می‌کند: «۴۳ درصد کم‌بارشی در ایران از مهرماه تاکنون، نوعی رکورد در حوزه خشکسالی محسوب می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد طی روند ۵۰ ساله، مقدار متوسط بارش در کشور از ۲۷۰ میلی‌متر به ۲۴۰ میلی‌متر و کمتر رسیده است که اگر این روند ادامه بیابد که شواهد نشان می‌دهد همین‌گونه خواهد بود، ایران به سمت خشک شدن می‌رود. تنش آبی گریبانگیر کشور شده و نگرانی بسیاری در رابطه با تامین آب در حوزه‌های مختلف مطرح است و در این مسیر قطعی مکرر برق، تنها یکی از نگرانی‌های موجود است.»
جنگل‌ها بیشتر می‌سوزند
مرکز پژوهش‌های مجلس اعلام کرده است که سالانه بیش از هزار فقره آتش‌سوزی به‌ویژه با فرارسیدن ماه‌های گرم در جنگل‌ها و مراتع رخ داده است. ۱۴۰ هزار هکتار از جنگل‌ها و مراتع ایران نیز طی ۱۰ سال در آتش سوخته است. احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی می‌گوید: «متأسفانه پدیده آتش‌سوزی جنگل و مرتع در ایران، هم در سال‌های بارشی و هم در سال‌های کم‌بارش تهدید بزرگ است. سال گذشته با وجود بارش متوسط قابل‌قبول، آتش‌سوزی‌های بسیاری در این مناطق رخ داد که دلیل آن رشد علف‌ها در هنگام بارش و خشک شدن آنها در فصل گرما بود. در سال‌های خشک اما با آتش‌سوزی‌های بیشتر روبه‌رو هستیم. بحرانی که در ۱۰ سال آینده سطح وسیع‌تری از جنگل‌ها و مراتع را شعله‌ور خواهد کرد. چون کمبود بارش، رطوبت را کاهش می‌دهد و ایران در سال‌های آینده علاوه بر نوسان بارشی با نوسان دمایی هم مواجه خواهد بود. تبخیر زیاد نیز به از دست رفتن رطوبت در لایه بالایی خاک منجر می‌شود و در نتیجه با افزایش دما در فصول گرم، آتش‌سوزی در مناطق جنگلی و مراتع به‌شدت افزایش می‌یابد.»
وقوع توفان‌های گردوغبار
بحران دیگری که در سال‌های آینده در ایران شدت می‌یابد، افزایش پدیده ریزگردها همزمان با خشکیدگی تالاب‌هاست.
علیمحمد طهماسبی بیرگانی، دبیر ستاد ملی مقابله با ریزگردها به همشهری می‌گوید: «بهره‌برداری از منابع گیاهی، خاک و آب در کشور بیش از ظرفیت تاب‌آوری کشور است که عامل آن بیشتر انسانی است. متأسفانه عوامل طبیعی مانند خشکسالی و تغییر اقلیم هم منجر به گسترده‌تر شدن کانون ریزگردها در ایران خواهد شد.»
به‌گفته دبیر ستاد ملی مقابله با ریزگردها، «نخستین‌بار در سال ۷۹ کانون‌های بحرانی و مناطق تحت‌تأثیر فرسایش بادی در کشور شناسایی شد. آن زمان بحث گردوغبار جدی نبود و بیشتر بحث ماسه‌های روان مورد توجه بود. آن سال حدود ۲۰میلیون هکتار از اراضی کشور به‌عنوان کانون مناطق بحرانی و غبارخیز شناسایی شد. سال ۹۸ این میزان به ۳۴ میلیون و ۶۰۰ هزار هکتار رسید. در ۲۰ سال اخیر نیز مناطق غبارخیز کشور ۶۰درصد افزایش یافته است که این وضعیت به‌شدت هشداردهنده است. بنابراین اگر در ۱۰سال آینده چاره‌ای برای مدیریت سرزمین اندیشیده نشود، بحران بزرگی گریبانگیر ایران خواهد شد. چون هشدارها در مورد وضعیت غبارخیزی اراضی کشاورزی و تالاب‌ها جدی و تکان‌دهنده است. سال ۷۹ تنها ۶۰۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی کانون گردوغبار بود که این آمار الان به ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار رسیده است. همچنین سهم تالاب‌هایی که در سال ۹۸ به کانون گردوغبار تبدیل شدند به یک میلیون و ۴۶۰هزار هکتار رسید که عدد بزرگی است. براساس بررسی‌ها نیز مشخص است که در ۱۰سال آینده، استان‌های خراسان جنوبی، یزد، کرمان و سیستان‌وبلوچستان طعمه توفان‌های گردوغبار خواهند شد.
چشم‌انداز ناامید کننده سفره‌های آب زیرزمینی
محمد درویش، فعال محیط‌زیست و مسئول کمیته سلامت اجتماعی کرسی محیط‌زیست یونسکو درباره وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی در ۱۰ سال آینده می‌گوید: «واقعا نمی‌توان به چشم‌انداز ده‌ساله سفره‌های آب زیرزمینی کشور امید داشت. چون نشانه‌ای از تغییر سیاست دولت‌ها در مدیریت منابع آب مشاهده نمی‌شود. سیاست اصلی همچنان بر افزایش تولید و صادرات محصولات کشاورزی متمرکز است. نمایندگان مجلس هم طرح «مانع‌زدایی از تولید کشاورزی» را به تصویب رساندند که تأکید آن بر کشاورزی در مناطق بیابانی و افزایش صادرات محصول است. درحالی‌که صادرات کشاورزی به‌معنای صادرات آب مجازی است. آن هم در کشوری که با کمبود شدید آب روبه‌رو است. چون نشانه‌ای در سیاست‌های کلان در زمینه کاهش وابستگی اقتصادی به آب‌وخاک مشاهده نمی‌شود، وضعیت منابع آب ایران در ۱۰ سال آینده خطرناک می‌شود.
در ۱۴ سال گذشته، ۷۴ میلیارد مترمکعب بیش از ظرفیت از سفره‌های آب زیرزمینی برداشت شده است و این روند در ۱۰ سال آینده ادامه خواهد یافت.» مسئول کمیته سلامت اجتماعی کرسی محیط‌زیست یونسکو در تهران می‌گوید: «به بهانه خودکفایی در کشاورزی، در ۱۰ سال آینده امنیت غذایی را از دست خواهیم داد. چون امنیت غذایی، ارتباط مستقیم با ذخایر آب شیرین دارد. در ایران اما طی ۱۴ سال اخیر ۷۴ میلیاردمترمکعب اضافه برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی اتفاق افتاده است. پس دورنمای امنیت غذایی نیز بسیار شکننده است.»
پایان رؤیای تنوع زیستی
طبق یک بررسی مقدماتی در مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، ۲ هزار و ۵۰۰ گونه گیاهی در کشور در خطر نابودی هستند. از این تعداد بیش از یک‌هزار و ۷۰۰ گونه، گیاهان انحصاری ایران هستند و بقیه در دسته گونه‌های بومی قرار دارند که در کشورهای همسایه نیز رشد می‌کردند. بیش از ۱۴۰۰ گونه مهره‌دار با انواع زیستگاه متنوع و رویشگاه‌های مختلف مانند ارسباران، زاگرس و هیرکانی در کشور شناسایی شده که همه آنها دارای تنوع جالب توجه در منطقه هستند، اما در چند سال اخیر به دلایل مختلف که بیشتر آن به فعالیت‌های انسانی مرتبط است، زنگ خطر تنوع زیستی کشور به صدا درآمده و موجب نگرانی شده است.
اسماعیل کهرم، بوم‌شناس معتقد است، وضعیت اقتصادی و فقر، محیط‌زیست کشور را به خطر انداخته است. او می‌گوید: «بیش از ۲۰ میلیون نفر در کشور زیر خط فقر هستند و این موضوع در بسیاری از مناطق متأسفانه می‌تواند به افزایش شکار منجر شود. بنده معتقدم در ۱۰ سال آینده حیات‌وحش ایران به‌شدت آسیب خواهد دید. همین حالا ایران ۱۸ هزار راس آهو دارد که برای ۱۰ سال آینده بنده به‌عنوان یک کارشناس همه این آهوان را شکارشده می‌بینم. ۵۰ سال پیش، جمعیت گورخر ایرانی ۴ هزار راس بود. الان به زیر ۴۰۰ راس رسیده است. قوچ، میش، کل و بز هم عاقبت خوبی ندارند. حتی پلنگ‌ها را هم می‌کشند و به بهانه حفاظت از احشام به آنها سم می‌خورانند. نکته مهمی که باید به آن توجه داشت آن است که اگر اقتصاد خراب باشد، فاتحه محیط‌زیست هم خوانده است.»