همشهری - مهرنوش میرزایی‌مهر: در شب‌های منتهی به انتخابات و با لغو محدودیت‌های تردد شبانه، شور و حال گذشته به تهران بازگشت و شهر از حالت شب‌مردگی چندماه اخیر خود خارج شد. این شب‌ها تردد در شهر افزایش یافت و پارک‌ها، پلازاها و میدانگاه‌های پایتخت باز هم میزبان شبگردی‌های مردم شدند؛ آنچنان که بوستان‌های ملت، لاله، نیاوران، دریاچه شهدای خلیج‌فارس (چیتگر)، میدان نبوت(هفت‌حوض)، باغ فردوس، میدانگاه‌های امیرکبیر، شمسه و هاشمی و بسیاری از خیابان‌های اصلی و فضاهای همگانی، مملو از شهروندانی بود که می‌خواستند از خنکی هوا بهترین استفاده را برای تغییر حال و هوای خود ببرند. انگار تهران، طهران قدیم شده بود و بدون هیچ‌گونه مشکلی، خانواده‌ها حضوری گرم در شهر داشتند. البته که کرونا هم جای خود را داشت و بسیاری با زدن ماسک پروتکل‌های بهداشتی را رعایت می‌کردند.
شبگردی‌ها پایتخت‌نشینان، از فرصت برداشته شدن ممنوعیت تردد شبانه کرونایی در پایتخت رقم خورد. پیش از آنکه کرونا بیاید، تهرانی‌ها از گرمای روز به شبگردی‌ها پناه می‌بردند، اما امسال با وجود همزمانی تابستان و منع تردد شبانه کرونایی این فرصت از مردم گرفته شده است. در این میان سؤالی که مطرح می‌شود این است که آیا هم‌اکنون زیست شبانه حق شهروندان است یا باعث دامن زدن به شیوع کرونا می‌شود؟ برخی معتقدند با تحقق زیست شبانه و اجازه فعالیت به کسب‌وکارهای خرد، جمعیت روز تهران در نقاط پرتردد کم شده و عده‌ای نیازهای خود را در ساعات شبانه مرتفع می‌کنند. اینگونه تعداد قابل توجهی از شهروندان دیگر در مکان‌های شلوغ شهر حضور پیدا نمی‌کنند و بالطبع کرونا کمتر جولان خواهد داد. برخی دیگر اما می‌گویند صدور مجوز زیست شبانه، تأثیری بر جمعیت روز تهران به‌خصوص مرکز شهر ندارد و آنهایی که شب‌ها بیرون می‌آیند، قصدشان اغلب تفریح است. در مقابل عده‌ای دیگر، تفریح شبانه را حق مردم دانسته و عاملی برای افزایش سطح امنیت محله‌ها و نشاط عمومی عنوان می‌کنند.
نباید مانع کار مراکز پس از نیمه شب شویم
شورای پنجم شهر، شب‌های ۱۴۰۲ تهران را سرشار از شور و زندگی تصور می‌کرد. شهری بیدار که در آن شب و روز تفاوت چندانی نداشته و ارائه خدمات عمومی در آن امکانپذیر باشد. فضای بیدار شهری به جهت بروز فعالیت‌های اجتماعی و انتخابی مانند پیاده‌روی، استراحت، بازی و... و از طرفی فعالیت‌هایی مجاز مانند اغذیه‌فروشی، خرده‌فروشی و اجرای برنامه‌های فرهنگی هنری شاید خواسته‌ای غریب به‌نظر نمی‌رسید و باب طبع شهروندان هم بود. به‌همین منظور شورا و شهرداری طرح تحقق شهر بیدار را ارائه کردند که البته با مخالفت فرمانداری روبه‌رو شد. بنابراین این طرح از سوی مخالفان به‌طور کلی رد شد و کرونا شرایطی را به‌وجود آورد که همین تردد عادی شبانه نیز از مردم گرفته شود.
اردشیر گراوند، جامعه‌شناس شهری اما معتقد است که نباید به‌طور کل از طرح زیست شبانه صرف‌نظر کرد؛ چراکه نیاز به بررسی‌های بیشتر دارد. او می‌گوید: «در جریان زیست شبانه و طرح شهربیدار ۲ مسئله مهم است. اول اینکه چه درصدی از جامعه متقاضی بیداری شب‌های کلانشهر تهران هستند؟ به نظرم در شب‌های چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه افراد بیشتری متقاضی شهر بیدار باشند. اما در طول هفته درصد کمی از جامعه خواهان این طرح خواهند بود.»
او ادامه می‌دهد: «در وهله دوم باید برآورد کرد که آورده اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این طرح چه خواهد بود و چه هزینه‌هایی را به‌دنبال خواهد داشت؟ آیا این هزینه به مزیت‌های طرح می‌ارزد یا نه؟ پس از بررسی این ۲ نکته اگر طرح خواهان زیادی داشته باشد نیازمند مطالعات جدی هستیم که نشان دهد در زمینه‌های اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی چه آورده‌هایی برای شهر و عموم مردم به‌دنبال دارد. به گمانم آورده اصلی را برای اصناف بخصوصی مانند اغذیه‌فروشی‌ها و فضاهای عمومی مانند پارک‌ها؛ آن هم آخر هفته‌ها خواهد داشت.»
گراوند آورده عمومی را مهم‌تر از مثبت یا منفی بودن طرح می‌داند و می‌گوید: «برخی خیابان‌ها به سبب نوع فعالیتی که در آنها جریان دارد از این قضیه مستثنی هستند. خیابانی مانند سی‌تیر یا میدان سپاه را تا ساعت ۳ نیمه شب می‌توان جدا کرد. محوری مانند ابتدای خیابان ستارخان که محل تجمع رستوران‌ها و کافه‌هاست و آورده عمومی برای افراد مختلف دارد را نیز می‌توان شامل زیست شبانه کرد اما کل شهر دلیلی ندارد شبانه‌روزی باشد. باید تقاضای مردم در طرح زیست شبانه درنظر گرفته شود. اگر این تقاضا از سمت مردم وجود داشته باشد باید در مناطق خاص و روزهای خاصی لحاظ شود. از جهتی نباید مانع فعالیت‌های عمومی پس از نیمه شب شویم. اصراری بر تعطیلی مراکز نداشته باشیم و مانع فعالیت آنها نیز نشویم اما در عین حال با طرح‌های مختلف آنان را به فعالیت تشویق نکنیم. مثلا برخی مراکز ارائه اغذیه‌های متنوع تا ساعت ۳صبح هم مشتری دارند، در این موارد نباید مانع کسب‌وکار آنها بعد از نیمه شب شد. چه اصراری بر تعطیلی این مراکز پس از ساعت ۱۲ وجود دارد؟»
گراوند در توضیح بیشتر این مسئله با مثالی ادامه می‌دهد: «اغلب مردم تهران ساعت ۶ صبح برای کار از خانه خارج شده و ۸-۷ شب باز می‌گردند. این افراد پس از کمی استراحت ساعت ۱۰-۹ شب شاید برای تفریحی یکی، دو ساعته از خانه خارج می‌شوند؛ در این حالت باز بودن برخی مغازه‌ها تا ساعاتی بعد از نیمه شب شاید با استقبال روبه‌رو شود اما مسئله بیداری کل شهر الزامی ندارد.»
زیست شبانه در نقاطی خاص
مزیت فراهم آمدن ظرفیت لازم برای گردشگری شبانه در شهر تهران عنوان دیگری است که در طرح شهر بیدار مدیریت شهری بیان شده است. استفاده از تجارب جهانی به‌ویژه کشورهای اسلامی و کشورهایی با زمینه‌ها و شرایط مشابه ایران، ضمن کمک در تصمیم‌گیری درست، راهنمایی مناسب در ارائه راهکارها و راهبردها با توجه به اهداف مورد نظر در شهر تهران خواهد بود. اما به اعتقاد گراوند این طرح‌ها در شهرهای بزرگ نیز محدود به مناطقی خاص هستند: «در شهرهای بزرگی مانند استانبول، محلات مشخصی مانند حوالی خیابان استقلال یا میدان تکسیم دارای زیست شبانه هستند و کل شهر را در بر نمی‌گیرد. از طرفی شهر استانبول گردشگران میلیونی دارد که زیست شبانه شهر بر وفق مراد آنهاست و هنگام شب گردشگران در شهر حضور دارند. تهران مگر این تعداد گردشگر دارد؟ و یا شهری مانند سنگاپور ظرفیت شهری بالایی دارد که به سبب آن زیست شبانه را اجرایی کرده است.»
به اعتقاد این جامعه‌شناس، در فعالیت‌های این شهر ۱۲ میلیون نفری تا جایی که به آرامش، درآمد، فعالیت و سلامت و نشاط مردم کمک شود، بیداری شهر نه‌تنها ضرری ندارد بلکه سازنده نیز هست. او از این طرح به شکل محدود و در مناطق خاص استقبال کرده و می‌گوید: «در مکان‌هایی خاص این زیست شبانه موردی نداشته اما تعمیم آن به همه شهر موضوعیتی ندارد. برای بررسی این نکته نیز در مناطق مختلف باید جوانب برنامه شهر بیدار از قبیل توجیه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، مشخص کردن ذینفعان و مزیت و معایب اجرایی شدن طرح بررسی شود. به عقیده من در مکان‌هایی که طرح باعث درآمد، سلامت و آرامش مردم باشد، با هزینه کردن دولت هم باید اجرایی شود. اما اگر هزینه اضافی به بار آورده و فواید لازم را نداشته باشد، لزومی به اجرایی شدن آن نیست.»
زیست شبانه جزو فرهنگ ایرانی است
رئیس کمیسیون فرهنگی- اجتماعی شورای شهر تهران که به‌عنوان یکی از مدافعان ارائه طرح زیست شبانه بوده معتقد است که با این کار در واقع بهره‌مندی از ظرفیت‌های موجود در شهر برای خیلی‌ها فراهم می‌شود؛ آنهایی که به واسطه سبک زندگی خاص خود از این امکانات محروم هستند. محمدجواد حق‌شناس می‌گوید: «تهران حدود ۱۰ میلیون نفر جمعیت دارد، اما امکانات آن برای ۴.۵ میلیون نفر است؛ امکاناتی که اغلب از ساعت ۶ صبح تا ۱۰ شب در حال استفاده است. حال وقتی از ۱۰ شب تا ۳ صبح به زمان کار این شهر اضافه شود، یعنی می‌خواهیم بدون سرمایه‌گذاری و ساخت‌وساز جدید، یک‌چهارم به ظرفیت‌های شهر اضافه کنیم تا میلیون‌ها نفر که از امکانات بهره‌مند نیستند، بهره‌مند شوند.»
او با بیان این که طرح زیست شبانه اگرچه از سوی فرمانداری رد شده اما با جلسات مشترک و نزدیک شدن به‌نظرات نهادهای مرتبط، طرح در ۵نقطه شهر به‌صورت پایلوت در حال اجراست، می‌گوید: «این طرح در بخش مرکزی شهر تهران تعریف شده و اگر میراث فرهنگی یا بخش خصوصی به کمک بیاید، امکان استفاده شبانه از محله‌های قدیمی مثل عودلاجان و لاله‌زار فراهم می‌شود. خیلی از مردم می‌خواهند از اماکن تاریخی این محله‌ها بازدید کنند اما در طول روز این فرصت را ندارند. حتی محلی مثل اراضی عباس‌آباد نیز امکان اجرای طرح زیست شبانه را دارد و مزاحمتی هم برای کسی نخواهد داشت.» او زیست‌شبانه را بخشی از فرهنگ ایرانی می‌داند و می‌گوید: «برخی تصور می‌کنند زیست شبانه از غرب آمده و نگاه تئوری به مسئله دارند. درصورتی که زیست شبانه یک فرصت برای استفاده از امکاناتی است که در شهر کم نداریم. درماه رمضان یک انسان روزه‌دار بهتر می‌تواند از خانه بیرون بیاید و از شهر استفاده کند. امامزاده‌ها، حسینیه‌ها و مساجد هم در ایام محرم در شب‌ها فعالند. علاوه بر این نباید از اتفاقاتی که بتواند انرژی جوانان را آزاد کند، ترسید. اگر بتوانیم زیست شبانه را فعال کنیم، خیلی از جوانان که مشکل شغل و درآمد دارند، می‌توانند به اقتصاد شهری بسیار کمک کنند. هر کسب‌وکار، چند شغل ایجاد و چند خانواده را منتفع می‌کند.»
او در عین حال حساسیت‌های فرمانداری، وزارت کشور و نهادهای انتظامی و امنیتی را قابل تامل می‌داند: «اعلام شده که فعالیت نیروی انتظامی برای ایجاد امنیت در روز تنظیم شده و ساعت کاری مشاغل هم بر همین اساس تعیین شده است. اگر قرار باشد تا ساعت ۳ نیمه‌شب ادامه پیدا کند، تامین این نیرو چگونه انجام می‌شود؟ این بخشی بود که در مصوبات شورای شهر خیلی مورد توجه قرار نگرفته بود، چون به هر حال ما قاعده خودمان را دنبال می‌کردیم و انتظارمان این بود که مراکز انتظامی براساس این روند، خودشان را تطبیق بدهند. اما می‌شود با بررسی بیشتر در چند نقطه طرح را اجرا کرد و درصورت موفقیت به دیگر نقاط تسری داد.»
آزادی‌های شبانه را به دوران پس از کرونا موکول کنیم
در دوره‌های مختلف و در رویارویی با شرایط خاص همیشه سلامت مردم در وهله دوم و سوم قرار گرفته درصورتی که بالاترین نعمتی که خداوند به بشر داده، سلامتی است. در بحث‌های روزمره و در موضوعات مدیریت کشور برخی از مواقع مسائل دیگر بر سلامت مردم اولویت پیدا می‌کنند. قطعا وقتی محدودیت‌ها را کمتر می‌کنیم باید تبعات آن را نیز بپذیریم، اثر برداشتن محدودیت‌های شب‌های انتخابات، فشار بیشتر بر حوزه درمان خواهد شد و سبب به خطر افتادن سلامتی شهروندان در هفته‌های آتی می‌شود. در مورد مباحث مختلف شب‌نشینی باید قطعا دستورالعمل‌ها رعایت شود، مردم خسته‌اند اما مکانیزم‌هایی نیز باید طراحی شود که مردم بتوانند صرفا در کنار خانواده خود قرار بگیرند نه اینکه در ازدحام‌ها و مکان‌های شلوغ با حضور دیگر خانواده‌ها باشند. اجتماعات اینچنینی هزینه‌های مالی و جانی بسیاری به بار خواهد آورد. استفاده از فضاهای باز که مردم بتوانند با فاصله از یکدیگر حضور یابند و در مراکز بسته حضور نداشته باشند، خطر کمتری دارد اما باز هم بدون خطر نیست. در مقطعی هستیم که جامعه کاملا واکسینه نشده و باید کنترل‌ها و محدودیت‌ها کماکان ادامه داشته باشند؛ در کشورهای اروپایی و جوامع غربی که افراد بیشتری واکسینه شده‌اند نیز این محدودیت‌ها وجود دارد. بحث کرونا شبانه و روزانه نیست؛ تمامی نکات بهداشتی در شهر، شب و روز باید رعایت شوند. روزها نیز خطرات همه‌گیری کرونا وجود دارند اما مردم روزها در ادارات و مراکز عمومی مجبور به رعایت کردن و زدن ماسک و سایر دستورالعمل‌ها هستند و شب‌ها که احساس آزادی بیشتری می‌کنند ممکن است احتمال بیماری بالاتر رود.
شهروندان شب‌ها به‌دلیل مهمانی و دورهمی‌ها در مراکز بخصوصی تجمع می‌کنند و ممنوعیت تردد جهت جلوگیری از این تجمعات راه‌حل خوبی برای پیشگیری از افزایش شیوع بیماری است. برنامه‌ریزی برای شب‌های تهران باید به آینده‌ای موکول شود که مردم در سلامت کامل هستند. هنگامی که احتمال به خطر افتادن سلامتی مردم وجود دارد، فکرکردن به مسائلی اینچنینی اهمیتی ندارد. برداشتن همه محدودیت‌ها یقینا کشور را با پیک جدیدی مواجه می‌کند، بار تراکم ازدحام بیمارستانی را افزایش داده و جان تعداد بیشتری از عزیزان ما را می‌گیرد. تردد شهروندان در مکان‌هایی که امکان رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی در آنجا وجود دارد یا مردم با فاصله حضور دارند و با خانواده‌های دیگر ارتباطی ندارند، ایرادی ندارد. اما اگر تجمعات به‌گونه‌ای باشد که مردم از مناطق مختلف شهر در نقطه‌ای خاص جمع شوند، باید از آن جلوگیری شود. مردم هریک باید حافظ سلامت خود باشند اما حاکمیت نیز باید با ایجاد راهکارهایی شرایطی را مهیا کند که مردم خسته نشوند و تفریحات مختصری نیز با رعایت دستورالعمل‌ها صورت بگیرد.