همشهری- یکتا فراهانی: با گذشت بیش از ۱۵ ماه از شیوع کرونا در ایران، دانشمندان پزشکی هنوز به هیچ راه‌حل قطعی برای درمان این بیماری دست پیدا نکرده‌اند. داروهای تجویز شده، همان‌هاست که در ابتدای شیوع توصیه می‌شد و قبلا برای بیماری‌های ویروسی مشابه، کاربرد داشت؛ داروهایی که گاهی منجر به درمان می‌شود و گاهی هم بیمار را در روند بیماری تنها می‌گذارند تا جان دهد.
یکی دو ماه از شیوع کرونا نمی‌گذشت که روش درمانی پلاسما درمانی برای درمان بیماران مبتلا به کرونا در دنیا مطرح شد؛ نخستین بار چین و پس از آن آمریکا از این روش درمانی استفاده کرد. همان موقع اعلام شد که استفاده از این روش در درمان بیماران مبتلا به کرونا تأثیرگذار است.
بیشتر بخوانید:
کمی بیش از یک ماه از شیوع رسمی این ویروس در ایران نگذشته بود که بیمارستان مسیح دانشوری در هفتم فروردین از طریق سازمان انتقال خون از این روش درمانی استفاده کرد. در این روش آنتی‌بادی یا پادتن ایجاد شده در بدن بهبود یافته‌های کرونا از طریق خون برداشته و مورد آزمایش قرار می‌گیرد و در نهایت آنتی‌بادی‌های محافظ، تصفیه و به بدن بیمار تزریق می‌شود.
با این که این روش از شهریور سال گذشته موردتأیید سازمان غذا و داروی آمریکا قرار گرفته اما سازمان بهداشت جهانی مرداد همان سال برخلاف این سازمان، نسبت به استفاده از این روش درمانی هشدار داد و اعلام کرد که این روش درمانی هنوز مراحل آزمایش تجربی خود را با موفقیت سپری نکرده است. با این همه اما از چند ماه قبل از آن در ایران از این روش هر چند به‌صورت کاملا محدود برای درمان گروهی از بیماران استفاده می‌شود.
۲۷ فروردین سال قبل پلاسما درمانی روی ۲۰۰ بیمار مبتلا به کرونا مورد آزمایش قرار گرفت. نتایج آزمایش نشان داد که تعدادی از بیماران بدحال با این روش بهبود یافته‌اند. هر چند که تاکنون وزارت بهداشت به‌طور مشخص نتایج آزمایش پلاسما را تأیید نکرده اما مجوز استفاده از این روش علاوه بر تهران برای شهرهایی مانند اصفهان، اردبیل، قم و مشهد هم صادر شده است. با این حال اما متخصصان عفونی نظرات متفاوتی نسبت به استفاده از این روش درمانی دارند.
شروین شکوهی، فوق‌تخصص بیماری‌های عفونی و رئیس بخش عفونی بیمارستان لقمان درباره استفاده از این روش برای درمان بیماران مبتلا به کرونا به همشهری می‌گوید:« در این بیمارستان از چنین روشی برای درمان بیماران مبتلا به کرونا استفاده نمی‌شود، چرا که تأثیری بر روند درمان ندارد و در هیچ جای دنیا هم پیشنهاد نمی‌شود.»
او به این نکته اشاره می‌کند و آن این که این روش درمانی باید در مراحل نخست بیماری و زمانی که بیمار وارد فاز وخیم بیماری نشده است، مورداستفاده قرار گیرد. اما با توجه به عوارضی که دارد، بهتر است استفاده نشود:
«در آمریکا بخش‌هایی از پلاسما به نام مولکول آنتی‌بادی را به بیمارانی که بدحال نیستند تزریق می‌کنند. اما استفاده آن برای بیماران بدحال توصیه نمی‌شود، چرا که ممکن است منجر به وخامت حالشان شود.» این نظر محمدرضا صالحی، فوق‌تخصص بیماری‌های عفونی بیمارستان کامکار قم هم هست. او به همشهری می‌گوید که دیگر از این روش درمانی استفاده نمی‌شود، چرا که بیشتر مقالات و تجربه‌ها نشان داده که درمان پرعارضه‌ای است و نتیجه‌ای ندارد.
بسیاری از متخصصان عفونی، استفاده از پلاسما درمانی را روش درمانی شکست‌خورده‌ای می‌دانند اما سعید محمدی که معاون فنی و فناوری‌های نوین سازمان انتقال خون ایران و متخصص طب انتقال خون است، نظر متفاوتی دارد. او در گفت‌وگو با همشهری تأکید می‌کند که اگر از این روش به موقع در بیمارستان‌ها استفاده شود، می‌تواند باعث کاهش مرگ‌ومیر بر اثر ابتلا به کرونا شود.
- برای استفاده از پلاسما درمانی، اما و اگرهای زیادی وجود دارد، برخی متخصصان عفونی با این روش درمانی مخالف‌اند و می‌گویند در بیمارستان‌هایشان از این روش استفاده نمی‌شود، به اعتقاد شما چرا پلاسما درمانی مورداستقبال قرار نگرفته است؟
مهم‌ترین مشکل در پلاسما درمانی این است که برخلاف کشورهای دیگر که دنبال درمان‌هایی هستند که علاوه بر اثربخشی، نفع اقتصادی هم داشته باشد، در ایران به این موارد توجه نمی‌شود. با همه تلاش‌ها و برگزاری وبینارهای داخلی و خارجی توسط سازمان انتقال خون در این زمینه، باز هم استقبال لازم از آن صورت نگرفت.
اصرار پزشکان اغلب استفاده از داروهایی بود که تأییدیه و شواهد معتبری بر اثربخشی هیچ‌کدام از آنها وجود نداشت. درصورتی که در کشورهای دیگر از این روش استقبال شد. مشکل دیگر برخی از افراد کادر درمان هم این است که درمان با پلاسما را پس از به‌کار بردن تمام روش‌های درمانی دارویی و زمانی که بیمار کاملا بدحال است، استفاده می‌کنند، بنابراین طبیعی است که این روش درمانی نمی‌تواند مفید باشد
. سازمان انتقال خون تمام تلاش خود را کرد تا بیمارستان‌ها از این فرصت استفاده کنند اما تغییر فرهنگ افراد نیازمند کار زیربنایی است و آسان به‌نظر نمی‌رسد.
- البته در بسیاری از موارد، بیماران خیلی دیر به بیمارستان‌ها و مراکز درمانی مراجعه می‌کنند، شاید به همین دلیل کادر درمان نمی‌توانستند از این شیوه درمانی استفاده کنند؟
این موضوع هم‌اکنون که مدت‌ها از شیوع بیماری کرونا می‌گذرد درست نیست. چون افراد با گذشت زمان زیادی از این بیماری آگاهی کافی در خصوص زمان مناسب برای مراجعه به مراکز درمانی را دارند و می‌دانند چه وقت نیاز به بستری در بیمارستان دارند. به همین دلیل معمولا golden time یا زمان طلایی استفاده از روش درمان با پلاسما را از دست نمی‌دهند.
با شناخت بیشتر افراد از بیماری کرونا و افزایش آگاهی آنها، هنگامی که بیمار پس از چند روز متوجه می‌شود درمان در خانه جواب نمی‌دهد، به بیمارستان مراجعه می‌کند. به این ترتیب مانع از آن می‌شود که بیماران شانس درمان با پلاسمای افراد بهبود یافته را از دست بدهند.
از دست دادن این روش درمانی باارزش و ارزان‌قیمت که هیچ هزینه‌ای برای بیمار ندارد، بیشتر مربوط به ناآگاهی و توجه نداشتن کافی به مطالعات موجود در این‌باره است. سازمان انتقال خون، پلاسما را به‌طور رایگان در اختیار بیمارستان‌ها قرار می‌دهد و شاید یکی از دلایل بی‌توجهی به این روش هم همین رایگان بودن آن باشد. ضمن این که هزینه تهیه این فراورده برای سازمان انتقال خون بسیار بالا بود؛ درحالی‌که بابت آن هیچ پولی از مراکز درمانی دریافت نکرده است.
- به‌نظر می‌رسد اطلاع‌رسانی در زمینه استفاده از این روش درمانی، ضعیف بوده است.
اینطور نیست. اطلاع‌رسانی اصلا در این‌باره ضعیف نبوده و از آغاز پلاسما درمانی سازمان انتقال خون چندین برنامه تلویزیونی و رادیویی در شبکه‌های پرمخاطب برای معرفی این روش درمانی داشته است. ضمن این که اطلاع‌رسانی در این‌باره در رسانه‌ها و فضاهای مجازی هم به خوبی صورت گرفته است.
- نتیجه استفاده از این روش درمان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ می‌توان گفت این روش در ایران شکست خورده است؟
این روش درمانی موفقیت‌آمیز بوده و شکست نخورده اما مشکل اینجاست که سازمان انتقال خون با تمام توان خود پلاسمای افراد بهبود یافته کرونا را تهیه کرد اما با بی‌مهری‌های بسیاری مواجه شد؛ چون دانش طب انتقال خون در مراکز درمانی و بیمارستان به اندازه‌ای نیست که بتوانند تمام شرایط را برای بیماران درنظر بگیرند و اغلب یا از این روش درمانی استفاده نمی‌کنند یا هنگامی که مریض بسیار بدحال است، آن را امتحان می‌کنند.
به همین دلیل فکر می‌کنند این روش درمان درست نیست، درصورتی که مشکل نوع درمان نیست بلکه استفاده نابه‌هنگام از آن است. می‌توان گفت داشتن مقاومت در برابر تغییرات و گرفتن موضع در برابر استفاده از روش‌های جدید درمان مانند پلاسما درمانی مانع از آن می‌شود که بتوانیم در این خصوص موفق عمل کنیم.
- هم‌اکنون در بیمارستان‌ها تا چه میزان از روش درمان با پلاسما استفاده می‌شود؟
هم‌اکنون زیرساخت‌های این روش درمانی موجود است و ما مشغول فعالیت در این مورد و ارائه پلاسما به مراکز درمانی متقاضی هستیم؛ مثلا هنوز در خراسان‌جنوبی و استان اصفهان همکاران پزشکمان، دانش خوبی درباره پلاسما درمانی دارند و کادر درمان از این روش درمانی استقبال می‌کنند.
اما باید توجه داشته باشیم مثل هر داروی دیگری که زمان استفاده از آن مهم است، پلاسما هم اگر در زمان خودش انجام شود حتما مؤثر است. در این صورت، استفاده به‌موقع از آن هیچ عوارضی نخواهد داشت.
- پلاسما درمانی در ایران از چه زمان برای بیماران مبتلا به کووید-۱۹ آغاز شد و چطور پیش رفت؟
با به‌وجود آمدن پاندمی کرونا در دنیا، پلاسمادرمانی هم به‌عنوان درمان شناخته شده‌ای که از قبل هم در پاندمی‌های دیگر از آن استفاده می‌شد، پیشنهاد شد. یعنی با توجه به این که در بدن افرادی که به بیماری کرونا مبتلا می‌شوند، آنتی‌بادی علیه این بیماری وجود دارد، بنابراین می‌توان از آن برای بیماران دیگر مبتلا به کرونا هم استفاده کرد.
جمع‌آوری پلاسما برای درمان کرونا هم ابتدا از کشور چین آغاز شد و آمریکا و ایران هم استفاده از آن را آغاز کردند. با توجه به اینکه فراهم کردن زیرساخت‌های فنی تهیه پلاسما، آموزش پرسنل و تهیه دستورالعمل‌ها توسط سازمان انتقال خون برای ۳۱ استان کشور کار آسانی نبود و به رعایت استانداردهایی در این زمینه نیاز بود، از زمان تصمیم‌گیری یعنی فروردین تا اول اردیبهشت سال گذشته زمان برد تا جمع‌آوری پلاسما ی کووید حداقل در ۲۵ استان آغاز شود. بنابراین به‌تدریج جمع‌آوری پلاسمای بهبودیافتگان کرونا آغاز شد.
- کسانی که می‌خواهند پلاسما اهدا و دریافت کنند باید چه شرایطی داشته باشند؟
شرط نخست برای فرد اهداکننده پلاسما این است که باید ۲۸ روز از نخستین نشانه‌های شروع بیماری او گذشته باشد. این فرد می‌تواند به مراکز انتقال خون مراجعه کند که تمام استانداردها، تست‌ها و مراحل کار هم همان کارهایی است که برای اهدای خون انجام می‌شود
به اضافه ۲ تست دیگر برای تعیین میزان آنتی‌بادی در خون فرد و سنجش عیار آن. پس از آن پلاسماهای موجود شناسنامه‌دار با توجه به درخواست مراکز درمانی در اختیار آنها قرار می‌گیرند.
- تاکنون چند نفر تحت درمان پلاسما قرار گرفته‌اند و چه میزان از آنها بهبود یافته‌اند؟
آمار دقیقی از تعداد بیماران بهبود یافته مبتلا به کرونا توسط پلاسمادرمانی وجود ندارد. چرا که وقتی پلاسما در اختیار مراکز درمانی قرار می‌گرفت، به‌دلیل شلوغی این مراکز برای مراجعه بیماران مبتلا به کرونا در بازگرداندن فرم‌های ثبت اطلاعات ارائه شده و ارزیابی بالینی اهمال و تعلل می‌شد. ولی به‌طور کلی می‌توان گفت حدود ۶۰ درصد ۱۷ هزار واحد پلاسما داده شده برای بیماران مبتلا به کووید- ۱۹، مصرف شد، باقی‌مانده آن هم در اختیار مراکزی که متقاضی دریافت آن باشند، قرار خواهد گرفت.
اگر درنظر بگیریم ۹ هزار واحد از ۱۷ هزار واحد پلاسمای ارائه شده به مراکز درمانی استفاده شده باشد، می‌توان گفت کمتر از ۶ هزار فرم ثبت اطلاعات بالینی به سازمان انتقال خون برگشت. اما ارزیابی ۵ هزار فرم جمع‌آوری شده از مراکز درمانی نشان داد که اثربخشی بالینی بیش از ۶۰ درصد بیمارانی که در ۵ روز اول بستری بیماران مبتلا به کووید در بیمارستان پلاسما دریافت کرده بودند بسیار بالا بوده است.
موضوع مهم دیگر این است که اگر این بیماران به موقع پلاسما دریافت می‌کردند علاوه بر تأثیر بر روند بهبود بیماری، افراد کمتر به ماندن در بیمارستان و مصرف داروهای اضافی نیاز پیدا می‌کردند. به این ترتیب هم جان این گروه از بیماران نجات پیدا می‌کرد و هم جلوی تحمیل هزینه‌های اضافی به بخش درمان گرفته می‌شد.