اسماپورزنگی آبادی-همشهری آنلاین:
به گزارش همشهری آنلاین، این مجموعه علاوه بر گنبد ساق‌بلندی که در برخی منابع، ارتفاع آن را 16 متر و برخی دیگر 17 متر نوشته‌اند و سپاهیان آغامحمدخان قاجار از پشت دروازه‌های شهر آن را دیده بودند؛ کاشی‌کاری، خاتم‌کاری، تذهیب‌کاری و گچ‌کاری دلفریبی نیز داشته که مارکوپولو و سرپرسی‌سایکس در سفرنامه‌های خود آن را ستوده‌اند.
همچنین، قبه‌سبز که آرامگاه هفت تن از حاکمان قراخطایی در آن قرار دارد را، نخستین دانشگاه جنوب‌شرق ایران معرفی کرده‌اند. دکتر رضا ریاحیان، باستان‌شناس در این باره می‌گوید: «این مجموعه، ترکیبی از مرکز علمی و بنای حکومتی و مقبره و شفاخانه بوده است ولی در دوره حکومت ترکان‌خاتون در سال 656 قمری، از آن‌جایی که او به علم و دانش و ترویج آن علاقه‌ی زیادی داشته، شاعران، هنرمندان و ریاضی‌دانانی از مناطق مختلف به دربارش می‌آمدند و به همین دلیل از این مجموعه بیش‌تر به‌عنوان مرکز علمی یا دانشگاه یاد می‌شود.»
طی قرن‌های متمادی، بخش‌هایی از قبه‌سبز با معماری ویژه‌ای که داشته، به‌دلایل متعدد از جمله وقوع زلزله‌ای ویرانگر از بین رفته و بعد از خیابان‌کشی به بهانه‌ی مدرنیسم در شهرها، پلان آن زیر آسفالت معابر و پی و فونداسیون خانه‌ها دفن می‌شود. هم‌اکنون، از همه آن بنای باشکوه، جز ایوانی نیمه‌جان چیزی باقی نمانده است. ایوانی که برخی کارشناسان می‌گویند احتمالا سردر مجموعه باشد. برخی دیگر اما این ادعا را نمی‌پذیرند.
از ویژگی‌های منحصر به‌فرد قبه‌سبز، کاشی‌کاری معرق آن است که اندکی از آن در همین ایوان باقی مانده. بنا به آنچه که برخی منابع تاریخی می‌گویند این کاشی‌کاری از مسجد کبود تبریز که آن را صاحب قدیمی‌ترین کاشی معرق می‌دانند قدیمی‌تر است اگرچه برای اثبات این، باستان‌شناسان باید تلاش کنند و نظر نهایی را بدهند.
ریاحیان در این‌باره می‌گوید: «هنر کاشی‌کاری در دوره سلجوقی شکل گرفت. در دوره تیموری و ایلخانی هم بوده ولی اوج هنر کاشی معرق در دوره صفویه است که مسجد شیخ لطف‌الله را اوج هنر کاشی معرق دنیا می‌دانند؛ هم به لحاظ وسعت و هم حجم کار و تکنیک. شواهد کاشی‌های معرق بنای قبه‌سبز که در ایوان وجود دارد، نشان می‌دهد تکنیک هنر کاشی معرق در این بنا به اوج هنری رسیده است و با کاشی‌کاری‌های دوره صفویه برابری می‌کند.» وی می‌افزاید: «می‌توان گفت کسانی که در این بنا کار کردند، شاید همین دانشمندان و هنرمندانی باشند که به مرکز علمی قبه‌سبز می‌آمده‌اند و تصمیم گرفته‌اند کاشی معرقی را ایجاد کنند که نسبت به دوران صفویه برتری داشته باشد.» این کارشناس تصریح می‌کند: «هرچه که باشد، کاشی‌کاری‌های معرق، یکی از شاخصه‌های مهم و ارزشمند این ایوان است.» این بنا بعد از دهه‌ها فراموشی، از سال 96 مورد توجه مقامات قرار گرفت. مردادماه همان سال بود که علیرضا رزم‌حسینی استاندار وقت کرمان به همراه جمعی از مقامات محلی، از بقایای این مدرسه بازدید کرده و وعده احیای آن با کمک دانشگاه آزاد را دادند.
ماجرای ورود دانشگاه آزاد هم به سفری برمی‌گردد که علی‌اکبر ولایتی به کرمان داشت. رئیس مرکز کرمان‌شناسی و مدیرعامل انجمن دوست‌داران قبه‌سبز او را در جریان ارزش‌های این بنا قرار می‌دهد و ولایتی که آن زمان هنوز به دانشگاه آزاد نیامده بود، پیشنهاد می‌دهد یک هیات امنای ملی برای این مجموعه تعریف و بازسازی و مرمت آن را شروع کنند. یک سال بعد، ولایتی به‌عنوان رئیس هیات امنای دانشگاه آزاد منصوب و بعد از این، اسم دانشگاه آزاد کنار این پروژه آورده می‌شود. دانشگاه آزاد اما به پروژه نیامده، برمی‌گردد و کار به عهده میراث‌فرهنگی و شهرداری گذاشته می‌شود. میراث‌فرهنگی دستی بر سر و روی کاشی‌کاری‌های ایوان می‌کشد و چند ماهی کاوش‌های باستان‌شناسی برای شناسایی بقایای معماری بنا انجام می‌شود.
شهرداری هم طرح بازآفرینی فرهنگ‌مبنا با عنوان «حفاظت تاریخی گذر قبه‌سبز ـ بازار عزیز» را توسط مشاور تهیه می‌کند. اکنون و در حالی که بیش از یک سال از اتمام فاز مطالعاتی پروژه بازآفرینی فرهنگ‌مبنای محور قبه سبز ـ بازار عزیز و تحویل آن به معاونت عمرانی شهرداری کرمان می‌گذرد؛ این طرح در کشوی میز کارفرما خاک می‌خورد. مریم فدایی‌قطبی، مشاور طرح، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد کرمان و مدیر سابق دانشکده معماری و شهرسازی این دانشگاه می‌گوید: «وضعیت بنای قبه‌سبز بسیار نامناسب است.»
او با بیان اینکه با یک حصار نامطمئن اطراف بقایای این بنا را مسدود کرده‌اند، می‌افزاید: «معرق‌های آن که منحصر به‌فرد هستند، در کف زمین رها شده‌اند و بقایای مدرسه نیز در خانه‌های همسایه‌هاست.» فدایی‌قطبی توضیح می‌دهد که اولین اقدام برای احیای این مجموعه، راه‌اندازی پایگاه مطالعاتی مربوط به دوران قراخطاییان و مجموعه قبه‌سبز در کرمان بود. در این راستا، یکی از خانه‌های نزدیک مدرسه که در تملک میراث‌فرهنگی بود را شهرداری مرمت کرد تا داده‌ها و اطلاعات به آنجا منتقل و تبدیل به موزه شود و پایگاه بازآفرینی نیز در آن مستقر بشود. همچنان اما این اقدام بین شهرداری و میراث‌فرهنگی متوقف مانده است.
او با اشاره به اینکه بافت بسیار زیبای این محدوده، با خیابان‌های احداث شده در سال‌های گذشته آسیب زیادی دیده است، می‌گوید: «قبه‌سبز جزو قدیمی‌ترین بناهای ثبت ملی است و حریم دارد و در مجاورت آن نیز، بناهای ثبت ملی متعددی وجود دارد اما در همین محدوده که بلندمرتبه نباید بسازند به‌وفور ساختمان‌های چند طبقه ساخته شده و وضعیت بافت از لحاظ حریم بسیار آشفته است و این وضعیت، در حال حاضر هم ادامه دارد.» وی تصریح می‌کند: «وضعیت حریم به‌شدت در این محدوده آسیب‌دیده است و باید هرچه زودتر برای این بنا اقدامی انجام داد.»
ریاحیان باستان‌شناس نیز با تاکید بر اینکه کاوش‌های باستان‌شناسی قبه‌سبز باید ادامه پیدا کند، یادآور می‌شود: «در معرفی قبه‌سبز، چیزی که در کنار معماری آن، می‌تواند ارزش این بنا را نشان بدهد، شخصیت ترکان‌خاتون حاکم وقت کرمان است.» در این‌باره، مهدی رجبعلی‌پور، رئیس انجمن دوست‌داران قبه سبز کرمان می‌گوید: «در تاریخ سه ترکان‌خاتون مهم داریم که دو نفر آن‌ها بسیار شرّ بودند و خیلی‌ها این ترکان‌خاتون فرهنگ‌دوست کرمان را با آن دو نفر دیگر اشتباه می‌گیرند؛ یکی از آن دو نفر، مادر سلطان محمد خوارزم‌شاه بود که عامل حمله مغول به ایران است. یکی هم، همسر ملک‌شاه سلجوقی است که برای اینکه پسرش جانشین شاه شود، مملکت را به خاک و خون کشید و کرمان را از وجود ملک توران‌شاه عادل محروم کرد».
وی به تاسیس حکومت قراخطاییان کرمان اشاره و اظهار می‌کند: «قراخطاییان کرمان را از طریق مذاکره از شر چنگیزخان مغول نجات دادند، به چنگیز گفتند پول و باج و خراج می‌خواهی، به تو می‌دهیم. چنگیز هم پذیرفت». وی تصریح می‌کند: «خوش‌ترین ایام کرمان در زمان ترکان‌خاتون و همسران او براق‌حاج و قطب‌الدیم محمد است.» با وجود همه ارزش‌هایی که در بنا وجود دارد، حتی پس از ورود مقامات عالی استان کرمان و قرار گرفتن دو استاندار پشت آن، قبه‌سبز از زیر غبار فراموشی بیرون نیامده و هر روزه، رهگذران در یکی از کوچه‌های بافت تاریخی شهر کرمان و میان انبوهی آشفتگی، دیواری نیمه فروریخته را می‌بینند که پشت آن، کاشی‌های معرق ایوانی نیمه‌جان، دلربایی می‌کند.