همشهری - زینب زینال‌زاده: توسعه فضای سبز شهر تهران یکی از راهبردهای شورای پنجم و مدیریت شهری در این دوره بوده است. شهردار تهران این جمله را در مراسم بهره‌برداری از باغ سلیمانیه گفته است. پیروز حناچی باور دارد که افزایش سرانه فضای سبز در کیفیت زندگی شهروندان مؤثر است؛ چرا که امروز کمتر کسی در خانه‌های ویلایی حیاط‌دار با باغچه پر از درخت و گل و گیاه، زندگی می‌کند و بیشتر مردم در خانه‌ها و آپارتمان‌های کوچک سکونت دارند و از این‌رو نیازمند فضاهای باز، سبز و بزرگ‌اند تا همراه با خانواده یا دوستان اوقات‌فراغت خود را سپری کنند. به همین دلیل رویکرد مدیریت شهری در دوره پنجم، توسعه فضای سبز و ایجاد کمربند سبز در محدوده قانونی شهر و ارتفاعات پایتخت بوده است؛ رویکردی که منجر به لغو مصوبه برج باغ‌ها در راستای حفاظت از باغات تهران به‌عنوان ریه‌های تنفسی شهر شد. تورق کتب مربوط به طهران قدیم بیانگر آن است که تهران، روزگارانی باغ‌شهر بزرگی بود و به سرزمین آب و چنارها شهرت داشت؛ باغ‌های سرسبز عین‌الدوله، ملک، نگارستان، مسعودیه و... که انواع درختان مثمر و غیرمثمر در آنها سر به فلک کشیده بودند و شاخ و برگ‌هایشان از روی دیوارهای کاهگلی پیچ خورده و چشم رهگذران را خیره می‌کردند.
در حقیقت باغات بخشی از هویت محله‌ها بودند و از این‌رو نام آنها روی کوچه‌ها، خیابان‌ها و حتی گذرهای مهم حک شده بود. خیابان سپهسالار که این روزها روی تابلوی آن خیابان صف نوشته شده نمونه بارزی است که روزگارانی به‌دلیل وجود باغ میرزاحسین‌خان سپهسالار قزوینی شهرت داشت. مثال‌های اینچنینی در کلانشهر تهران زیاد است که در گذر زمان توسعه شهرنشینی آفت جان باغات شد و عده‌ای در سودای کسب سود بیشتر تبر به ریشه درختان زدند و برج‌های بتنی نازیبا قد علم کردند.
مصوباتی که بازدارنده نبودند
مصوباتی در راستای حفاظت از درختان، فضاهای سبز و باغات توسط شورای شهر در دوره‌های مختلف تصویب شده است اما سودجویان با علم به برخی از تبصره‌ها توانستند مصوبات را دور بزنند. تعداد درختان باغ از ملاک‌های مهم مصوبات است و وجود حداقل ۳۰ تا ۴۰ اصله درخت در سند باغ الزامی است و درصورت کم بودن درختان، کمیسیون ماده ۷ نسبت به تغیر کاربری و صدور مجوز ساخت‌وساز با تراکم بالا تصمیم‌گیری می‌کند. افراد فرصت‌طلب با علم به این موضوع در دوره‌های گذشته با گالن‌های نفت و بنزین به جان درختان افتادند و برخی از باغات را از بین بردند و تعدادی هم با ترفندهای دیگر ازجمله راه‌اندازی آتش‌سوزی‌های عمدی و قطع شبانه درختان، مسئولان در کمیسیون ماده ۷ را متقاعد کردند تا جواز ساخت‌وساز صادر کنند. شاید اگر در دوره‌های گذشته مصوبه برج باغ تصویب نمی‌شد امروز شاهد نابودی و تخریب ریه‌های تنفسی شهر نبودیم. بر همین اساس توجه مدیریت شهری دوره پنجم به فضای سبز، سبب شد در گام نخست برای حفاظت از تعداد اندک باغات باقی‌مانده مصوبه برج باغ را لغو و مصوبه خانه باغ را جایگزین آن کند. کاری که به‌گفته معاون شهرسازی و معماری شهردار تهران سبب کاهش ۹۶ درصدی مجوزهای ساخت‌وساز در باغات شد و شهرداری در این دوره مدیریت توانست ۲۱ باغ و اراضی مشجر را تملک و به بوستان و فضاهای سبز عمومی تبدیل کند.
عبدالرضا گلپایگانی به همشهری می‌گوید: «در دوره‌های گذشته براساس مصوبه برج باغ، به سازندگان اجازه داده می‌شد در ۳۰ درصد از مساحت باغ ساخت‌وساز انجام دهند و ۷۰ درصد باقی‌مانده به‌صورت باغ حفظ شود اما در اکثر موارد این درصدها رعایت نشده و از این‌رو بخش زیادی از باغات تخریب و ساخت‌وساز در آنها با تراکم بالا انجام شده است. به همین دلیل شاهد هستیم در دوره‌های گذشته بسیاری از باغات پایتخت از بین رفته و نابود شده‌اند.» این در حالی است که تا پایان سال ۱۸ باغ دیگر تملک می‌شوند تا عنوان بوستان عمومی به خود بگیرند.
کاهش ساخت‌وساز در باغات با لغو مصوبه
براساس مصوبه خانه باغ میزان ساخت‌وساز در باغات کاهش یافته است و رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی در تشریح تأثیر این مصوبه در جلوگیری از تخریب باغات به همشهری می‌گوید: «در مصوبه جدید باغات تهران به دو سطح تا ۳ هزار متر و ۳ هزار متر بیشتر تقسیم‌بندی می‌شوند. به باغ‌هایی که ۳ هزار متر مساحت دارند مجوز ساخت ۲ طبقه با ۱۵ درصد سطح اشغال و باغاتی که بیش از ۳هزار متر مساحت دارند مجوز ۳ طبقه با سطح اشغال ۱۵ درصد داده می‌شود. همچنین در این مصوبه مالکان اگر ۷۰ درصد باغ خود را با هدف تبدیل شدن به بوستان عمومی، رایگان در اختیار شهرداری قرار دهند، می‌توانند مجوز ۴طبقه با سطح اشغال ۱۸ درصد دریافت کنند.»
او ادامه می‌دهد: «مالکان باغات که تمایلی به مشارکت در خانه باغ ندارند درصورت تمایل می‌توانند باغ خود را به شهرداری بفروشند و مدیریت شهری هم پس از تملک آنها را به بوستان‌ها و فضاهای عمومی تبدیل می‌کند و در اختیار شهروندان قرار می‌دهد.» به‌گفته محمد سالاری در این دوره از مدیریت شهری، بیش از ۳۰۰ میلیارد تومان از محل جریمه قطع درختان و کمیسیون ماده ۷ هزینه تملک باغات شده که اکثر آنها در مناطق کم‌برخوردار بوده و با تبدیل شدن به بوستان، سرانه فضای سبز در این مناطق تامین شده است. این عضو شورای شهر تهران به اقدامات دیگر مدیریت شهری در راستای صیانت از میراث طبیعی و محیط‌زیست، اشاره و عنوان می‌کند: «علاوه بر لغو مصوبه برج باغ، طرح موضعی باغات انبوه و به هم پیوسته تهران ازجمله باغات کن (۱۰۷۴ هکتار) و فرحزاد (۲۱۱ هکتار) در مراجع قانونی تعیین تکلیف شدند که این اقدامات هم به احیای ریه‌های تنفسی شهر کمک می‌کنند.»
احداث بوستان‌های جدید در مناطق کم‌برخوردار
تا سال ۹۶ حدود ۲۲۱۱ بوستان در تهران وجود داشت. عددی که در ظاهر می‌تواند بیانگر وضعیت مطلوب سرانه فضای سبز پایتخت باشد اما در این میان بودند محله‌هایی که هیچ سهمی از این بوستان‌ها نداشتند و به‌گفته معاون خدمات شهری شهردار تهران از ۳۵۲ محله پایتخت ۱۷ محله در مناطق (۱، ۲، ۳، ۴، ۵، ۶، ۷، ۸، ۹، ۱۰، ۱۱، ۱۲، ۱۳، ۱۴، ۱۵، ۱۶ و ۱۷) بوستان و فضای سبز نداشتند. به همین دلیل مدیریت شهری احداث بوستان و فضای سبز در محله‌های کم‌برخوردار را اولویت کارهایش قرار داد و در مدت ۴سال ۸۹بوستان جدید احداث شد. مجتبی یزدانی در تشریح اقدامات انجام شده می‌گوید: «با تلاش‌های انجام شده اکنون ۲۳۰۰ بوستان در پایتخت وجود دارد و محله‌های فاقد بوستان هم از ۱۷ محله به ۹ محله رسیده است.» به‌گفته او در این دوره مدیریت شهری ۲۱ باغ تملک و به بوستان تبدیل شده‌اند و ۲۳ باغ و املاک مشجر هم شناسایی شده‌اند که درصورت توافق با مالکان، تملک و به بوستان عمومی تبدیل می‌شوند.
احداث کمربندی سبز اطراف تهران
علاوه بر توسعه فضای سبز پایتخت، توسعه و صیانت از فضای سبز محدوده پیرامونی شهر تهران هم اهمیت دارد؛ چرا که افزایش جمعیت شهر سبب تعرض به حریم و توسعه شهرنشینی به اطراف و حومه شهر می‌شود. به‌گفته علی اعطا، سخنگوی شورای شهر تهران اجرای پروژه کمربند سبز مانع توسعه غیرقانونی تهران می‌شود و چون خطی سبز می‌تواند مشخص‌کننده محدوده حریم پایتخت باشد. کمربندسبز در حقیقت یکی از راه‌حل‌های دنیای مدرن برای جلوگیری از رشد بی‌رویه شهرهاست که مدیریت شهری فرانکفورت در استفاده از آن موفق بوده است. حریم این شهر ظرفیت‌های ارزشمند طبیعی دارد که مدیران شهری با علم به آن در طراحی کمربند سبز فضاهای چندمنظوره ایجاد کرده‌اند که علاوه بر صیانت از اکولوژی منطقه، به محل تفریح و سرگرمی شهروندان تبدیل شده است. توسعه کمربند سبز در کشور یک طرح ملی است که در این دوره مدیریت شهری درخت‌کاری و جنگل‌کاری در کمربند سبز تهران ازجمله ارتفاعات البرز و بلندی‌های تلو و...با سرعت بیشتری انجام شده است و به‌گفته مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران، حدود ۵۰هزار هکتار کمربند سبز برای شهر تهران پیش‌بینی شده که احداث آن از سال ۶۶ شروع شده است.
علی‌محمد مختاری می‌گوید: «توسعه کمربند سبز تهران از اولویت‌های سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران است و براساس برنامه ۵ ساله سوم توسعه شهر تهران باید سالانه هزار هکتار به کمربند سبز پایتخت افزوده شود. هر چند در این دوره مدیریت شهری اقدامات با سرعت انجام شده اما تاکنون ۴۳ هزار و ۸۰۰ هکتار کمربند سبز ایجاد شده و اگر به‌طور میانگین سالانه ۱۵۵۰ هکتار فضای سبز به کمربند سبز افزوده شود سال ۱۴۰۴ کمربند سبز تهران تکمیل خواهد شد.»
به‌گفته او تا سال ۹۵ حدود ۳۹ هزار هکتار فضای سبز پیرامونی با کمربند سبز در تهران ایجاد شده است: «از سال ۹۶ تا ۹۹ با تلاش‌های مدیریت شهری ۴ هزار و ۷۲۰ هکتار به کمربند سبز تهران افزوده شده و این اعداد نشان می‌دهند افزایش کمربند سبز سالانه بیش از یک هزار هکتار بوده است. همچنین بخش زیادی از فضای سبز در دامنه البرز ایجاد و هزار هکتار جنگل‌کاری در سوهانک، ارتفاعات اردوگاه شهید باهنر، کن، لتمال‌کن، کوهسار، سولقان و کهریزک و... انجام شده است. » مدیرعامل سازمان فضای سبز و بوستان‌های شهر تهران درباره پوشش گیاهی محدوده کمربند سبز می‌گوید: «به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاصی که در کمربند سبز وجود دارد باید گونه‌های گیاهی مقاوم به کم آبی مانند اقاقیا، گردو، بادامک، بلوط، زرشک، سماق، کاج و... کاشته شود. همچنین در برخی از نقاط اراضی بیش از ۱۸۰۰ متر ارتفاع دارند که در آنها از گیاهانی چون بنه، زبان گنجشک و زالزالک، استفاده می‌شود.»
استفاده ۷ میلیون مترمکعب از پساب در آبیاری فضای سبز
سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران، در بخش مدیریت آب خام فضای سبزشهر تهران برنامه‌ریزی اصولی کرده است. به‌گفته مدیرعامل سازمان فضای سبز و بوستان‌های شهر تهران، تا قبل از سال ۱۳۶۵ کل فضای سبز شهر با آب شرب آبیاری می‌شد ولی اکنون با برنامه‌ریزی‌های انجام شده این کار از طریق ۴ منبع (پساب تصفیه شده فاضلاب، رواناب‌های سطحی، قنات و چاه) صورت می‌گیرد.
از اقدامات دیگر مدیریت شهری جلوگیری از هدررفت آب است که علی‌محمد مختاری می‌گوید: «در راستای افزایش راندمان آبیاری و جلوگیری از هدررفت آب طرح‌های ویژه‌ای در دست اقدام است که مهم‌ترین آن اجرای سیستم آبیاری تحت فشار است و اکنون ۶۶ درصد فضاهای سبز پایتخت با این سیستم آبیاری می‌شود.» ساعت مجاز آبیاری فضای سبز هم اقدام دیگری است که مختاری در تشریح آن می‌گوید: «هر ساله با توجه به وضعیت آب و هوایی و شدت گرمای هوا دستورالعملی به مناطق ابلاغ می‌شود مبنی بر آنکه آبیاری باید در ساعات خنک روز یا شب‌ها انجام شود.» استفاده از پساب تصفیه شده فاضلاب و استفاده از تصفیه‌خانه‌های لوکال روی رواناب‌های سطحی جزو اولویت‌های دیگر فضای سبز است و به‌گفته علی‌محمد مختاری نیاز آبی فضای سبز شهر تهران هم‌اکنون بیش از۱۸۰ میلیون مترمکعب در سال است که از این مقدار بیش از ۱۳۰ میلیون مترمکعب از منابع آب زیرزمینی و چاه‌ها و بیش از ۵۰ میلیون مترمکعب هم از آب قنات، رواناب‌های سطحی و پساب تصفیه شده فاضلاب در شهر تهران تامین می‌شود.
مختاری با بیان این که براساس تفاهم انجام شده با وزارت نیرو قرار است تا سال ۱۴۱۰ برای آبیاری فضای سبز شهری، سالانه ۱۴۵ میلیون مترمکعب پساب حاصل از تصفیه فاضلاب در اختیار شهرداری تهران قرار گیرد، می‌گوید: «با این تفاهم میزان برداشت ۱۳۳ میلیون مترمکعب از منابع آب زیرزمینی به ۸۰ میلیون متر معکب کاهش می‌یابد. اکنون ۷ میلیون مترمکعب پساب تصفیه شده فاضلاب برای آبیاری قطعات فضای سبز و جنگل‌کاری‌های پیرامون شهر تهران مورد استفاده قرار می‌گیرد که تا پایان شهریور با احداث خطوط انتقال پساب تصفیه شده از تصفیه خانه‌های شهرک اکباتان به قطعات فضای سبز منطقه ۵ و تصفیه‌خانه شهرک غرب تهران به قطعات فضای سبز منطقه ۶ این میزان به بیش از ۱۴ میلیون مترمکعب در سال می‌رسد.»
نکات طلایی
پیروز حناچی، شهردار تهران: توسعه فضای سبز شهر، راهبرد مدیریت شهری است.
عبدالرضا گلپایگانی، معاون شهرسازی و معماری شهردار تهران: مصوبه برج باغ سبب نابودی باغات شد.
مجتبی‌یزدانی، معاون خدمات شهری شهردار تهران: توسعه فضای سبز پایتخت با اولویت مناطق کم‌برخودار انجام می‌شود.
علی‌محمدمختاری، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهرتهران: ۷ میلیون مترمکعب پسآب تصفیه شده فاضلاب برای آبیاری قطعات فضای سبز و جنگل‌کاری‌های پیرامون شهر تهران مورد استفاده قرار می‌گیرد.
علی اعطا، سخنگوی شورای شهر تهران: اجرای پروژه کمربند سبز مانع توسعه غیرقانونی تهران می‌شود.
- احداث ۸۹ بوستان در ۴ سال:
سال ۹۶: ۲۳ بوستان
سال ۹۷: ۲۴ بوستان
سال ۹۸: ۱۹ بوستان
سال ۹۹: ۲۳ بوستان
- افزایش ۰.۲۹ درصدی سرانه فضای سبز پایتخت به ازای هر شهروند:
سال ۹۶: ۰۷/۱۶ مترمربع
سال ۹۹: ۳۶/۱۶ مترمربع
- اقدامات فضای سبز در راستای آبیاری مکانیزه:
بهره‌برداری از ۲۱۹ مخزن جدید با گنجایش ۴۲۰ هزار مترمکعب
تاسیس و بهره‌برداری از ۶ تصفیه‌خانه محلی و آغاز عملیات اجرایی ۳ دستگاه تصفیه‌خانه
لایروبی ۳۰ کیلومتر از طول قنات‌ها
نصب کنتورهای هوشمند روی ۴۵ حلقه چاه
- ۲۱ باغ تملک شده در مناطق:
منطقه۲: باغ عبقری
منطقه ۴: بوستان لویزان
منطقه ۷: باغ‌های هورفر، بخشی‌فر، خیاط خانه و نراقی
منطقه ۸: باغ‌های سازور، مرمر، شهید مدنی، زمین مهتاب و زمین سبلان
منطقه ۱۰: باغ حکیم
منطقه ۱۱: باغ دامپزشکی
منطقه ۱۲: باغ‌های علاءالدوله، کیهانی و سجادی
منطقه ۱۳: باغ جوراب‌بافی
منطقه ۱۴: باغ وثوق‌الدوله
منطقه ۱۷: باغ‌های صالحان، سبزی و وصفنارد