همشهری- محمدامین خرمی: نام منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا سال‌هاست که با نام جنگ و آوارگی گره خورده اما در پس پرده، بحرانی در کمین این منطقه است که طی یک سال اخیر نشانه‌های نزدیک‌شدن آن پررنگ‌تر از گذشته عیان شده است؛ بحران آب.
بحران آب به مرحله تنش آبی رسیده و زندگی مردم در کشورهای مختلف از ایران گرفته تا عراق، اردن، یمن، سودان، مصر و الجزایر را تحت‌تأثیر قرار داده است. خشکسالی از قرن‌ها قبل بخشی از شرایط اقلیمی سرزمین‌های بزرگ منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا بوده است. اما اکنون، بحران تغییرات اقلیمی، دوره‌های طولانی خشکسالی و گرمای طاقت‌فرسا را برای کشورهای منطقه رقم زده است؛ گرمایی که طی ماه‌های گذشته در برخی کشورهای منطقه ازجمله ایران و کویت و عراق، رکورد بی‌سابقه نزدیک به ۵۵ درجه را ثبت کرده است. در سایه کاهش چشمگیر بارندگی‌ها، کشاورزان مجبورند برای تامین آب مورد نیاز خود به چاه‌های عمیق روی آورند؛ اقدامی که جز برداشت بی‌قاعده از سفره آب‌های زیرزمینی و آسیب به آنها نتیجه دیگری نداشته است. به همین دلیل است که گزارش‌های متعدد هواشناسی برای کشورهای این منطقه، آینده‌ای بسیار گرم و خشک‌تر از امروز را پیش‌بینی می‌کنند.
برخی‌ها در این منطقه ازجمله کشورهای عربی و رژیم صهیونیستی پیش از دیگران دست به‌کار شده‌اند و با شیرین‌کردن آب دریا به‌دنبال کنترل بحران هستند. با احتساب انرژی خورشیدی استفاده شده در تاسیسات آب‌شیرین کن در این مناطق، تولید یک‌مترمکعب آب که برای پرکردن ۳ هزار بطری کوچک کافی است، حدود ۵۰ سنت (کمتر از ۱۳ هزار تومان) هزینه دارد. شاید بحران آب در منطقه خاورمیانه بحرانی پیچیده و بزرگ باشد اما راهکارهایی به این سادگی هم دارد. مردم اما در کشورهای مختلف معتقدند مشکل را باید در ضعف مدیریتی دولت‌ها جست‌وجو کرد.
طبق گزارشی که اخیرا از سوی بانک جهانی منتشر شده، بیشترین آب مصرفی در جهان مربوط به بخش کشاورزی است؛ آبی که یا از زمین به سطح کشیده شده یا حاصل جمع‌آوری آب‌های سطحی است. بر این اساس، بخش کشاورزی ۷۰ درصد آب‌های جهان را مصرف می‌کند. این میزان در خاورمیانه و شمال آفریقا بیشتر است؛ حدود ۸۰ درصد. دولت‌ها در این منطقه سال‌هاست که با هدف جلوگیری از مهاجرت از شهری به شهر دیگر، دست کشاورزان را برای انواع کشت باز گذاشته‌اند و مانع آبیاری غرقابی نشده‌اند، درحالی‌که با گذشت سال‌ها و دهه‌ها از پس یکدیگر، هیچ برنامه جایگزینی را هم دنبال نکرده‌اند. همین الان، کشاورزان در مصر بدون هیچ محدودیتی از آب رودخانه نیل با پمپ برداشت و آب را روی زمین‌های خود رها می‌کنند. این رویکرد دولت‌ها و در واقع بی‌برنامگی آنها برای مدیریت منابع آب در خاورمیانه، باعث شده تا کشاورزان طی سال‌ها، میلیاردها مترمکعب آب را هدر دهند. در واقع دولت‌ها طی دهه‌های گذشته با بی‌توجهی به مسئله مدیریت آب و ارائه آب ارزان و رایگان به کشاورزان، بحران را به آینده موکول کرده‌اند. امروز اما همان آینده است.
اعتراض‌های مردمی در اغلب کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در دوره بی‌آبی امروز شبیه یکدیگر است. در الجزیره، پایتخت کشور الجزایر در شمال آفریقا، اخیرا فشار آب در مناطق اطراف کاخ ریاست‌جمهوری بهتر شده اما در اطراف پایتخت، چندین هفته است که شیرهای آب خشکیده‌اند. مردم در اعتراض به عدم‌دسترسی به آب آشامیدنی، جاده‌های منتهی به پایتخت را بسته و مانع حرکت قطارها شده‌اند. طبق آمار دولتی، در این کشور طی سال‌های اخیر فقط در زمینه پروژه‌های آبی ۵۰میلیارد دلار هزینه شده است؛ هزینه‌ای که مردم الجزایر معتقدند بخش اعظم آن در راهروهای تودرتوی فساد دولتی گم شده است. از میان ۱۱تاسیسات آب شیرین‌کنی که در این کشور ساخته‌شده، ۱۰تای آنها از کار افتاده است و نیازمند تعمیرات اساسی است. در عراق، دعوای جریان‌ها و احزاب سیاسی بر سر پروژه‌های برقی و آبی زبانزد است. ساخت یک تاسیسات بزرگ آب‌شیرین‌کن در این کشور سال‌هاست به تأخیر افتاده؛ چرا که گروه‌های سیاسی هر کدام قرارداد این پروژه را سهم خود می‌دانند. در یمن، مطالعه‌ای که از سوی دانشگاه صنعا انجام شده نشان می‌دهد که پیش از آغاز جنگ داخلی در سال ۲۰۱۵، ۷۰ درصد تنش میان گروه‌های داخلی این کشور بر سر آب بوده است.
گزارش‌های متعدد امنیتی هشدار می‌دهند که جنگ‌های خاورمیانه در سال‌های پیش‌رو از جنس جنگ آب خواهد بود. بروز اختلافات میان کشورهای همسایه در این منطقه بر سر منابع آبی به خوبی تأییدکننده این گزارش‌هاست. کارشناسان اما معتقدند، ساخت تاسیسات آب شیرین‌کن در هر مقیاسی، بسیار ارزان‌تر از جنگ بر سر آب بین کشورها تمام می‌شود؛ توصیه‌ای که هنوز مورد توجه بسیاری از کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا قرار نگرفته است.
تنش آبی؛ پرده جدید بحران در خاورمیانه
سیاوش فلاح‌پور- روزنامه‌نگار
پژوهشکده کارنگی در سال ۲۰۱۶ برای نخستین‌بار از «بحران آب» به‌عنوان یکی از دلایل اصلی جنگ داخلی سوریه یاد کرد؛ بحرانی که اگرچه در آن سال‌ها جایگاه قابل توجهی نزد رسانه‌ها و افکار عمومی نداشت اما در عمل منجر به وقوع خشکسالی در بخش‌هایی از سرزمین سوریه، شکل‌گیری موج مهاجرت اجباری، افزایش نرخ بیکاری و بسیاری دیگر از معضلاتی شد که اکنون به‌عنوان مقدمات جنگ داخلی سوریه شناخته می‌شوند. البته نقش بحران آب در تحولات خاورمیانه محدود به سوریه نیست. هم‌اکنون رد پای این بحران را در بسیاری از معادلات سرنوشت‌ساز منطقه‌ای می‌توان یافت؛ از احتمال وقوع جنگ در شمال آفریقا گرفته تا قدرت‌نمایی ترکیه برای عراق از طریق سدسازی بر رودهای دجله و فرات و فروش جیره‌ای آب به اردن توسط رژیم صهیونیستی. در ادامه به بررسی مهم‌ترین تنش‌های آبی منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا می‌پردازیم.
مصر؛ تمدنی در معرض نابودی
حوزه تمدنی مصر، حتی از پیش از ورود اسلام به این کشور حول محور رود نیل تعریف شده است. در تاریخ معاصر، پس از استقلال مصر هم تمام طرح‌های توسعه این کشور با تکیه بر منابع آبی سرشار نیل برای تامین نیازهای کشاورزی و صنعتی طراحی شده است. حالا اما اتیوپی با تاسیس سد بزرگ النهضه، آینده اقتصادی و زیست‌محیطی مصر را به کلی در معرض نابودی قرار داده است. این سد به‌رغم اعتراضات و هشدارهای مکرر دولت‌های مصر و سودان، هم‌اکنون به آخرین مراحل آبگیری و بهره‌برداری خود نزدیک می‌شود. آدیس‌آبابا با تکمیل سد النهضه و تاسیس نیروگاه‌های برقابی در مدار آن، به بزرگ‌ترین کانون صادرات انرژی در قاره آفریقا تبدیل خواهد شد.
عراق؛ در انتظار خشکسالی بی‌سابقه
ماجرایی مشابه شمال آفریقا، این‌بار در خاورمیانه رخ داده است. ترکیه با تاسیس مجموعه سدهای بزرگ ایلیسو در حوزه بالادستی دجله و فرات، طی سال‌های اخیر منابع آبی عراق را تا ۵۰ درصد کاهش داده است. این سدها قرار است به کانونی مهم برای تولید و صادرات برق به کشورهای منطقه تبدیل شوند. برای فهم بهتر بحرانی که در انتظار عراق است باید نگاهی به وضعیت سرانه مصرف آب این کشور بیندازیم. عراق هم‌اکنون با بیش از ۴۰ میلیون نفر جمعیت، سالانه حدود ۷۱ میلیارد مترمکعب مصرف آب دارد. براساس پیش‌بینی‌ها، مجموعه منابع آبی این کشور در سال ۲۰۳۵ با وجود رشد ۱۰ میلیونی جمعیت، به ۵۱ میلیارد مترمکعب کاهش خواهد یافت. این در حالی است که تمام مذاکرات بغداد با آنکارا بر سر تغییر برنامه سدهای ایلیسو یا توقف آبگیری آن تاکنون بی‌نتیجه مانده است.
اردن؛ دست بسته مقابل اسرائیل
رودهای پر آب اردن و یرموک به لحاظ تاریخی بخشی از منابع آبی اردن به‌حساب می‌آیند. اما سیطره نظامی رژیم صهیونیستی بر مناطق مشرف به این ۲ رودخانه، دست اردن را از بخش قابل‌توجهی از منابع آبی خود قطع کرده است. این وضعیت باعث شده اردن از نظر دسترسی شهروندان به منابع آبی، یکی از فقیرترین کشورهای جهان باشد (حق هر شهروند معادل ۰.۸ درصد از آب‌های قابل شرب جهان است). شدت بحران آب در اردن را از طریق یک مقایسه ساده با اسرائیل بهتر می‌توان درک کرد؛ میانگین دسترسی هر شهرک‌نشین اسرائیلی به آب آشامیدنی در سرزمین‌های اشغالی ۱۳۰۰ مترمکعب در سال است؛ اما این رقم برای شهروندان اردنی تنها ۱۰۰ مترمکعب اعلام شده است. دولت اردن به‌دلیل ناتوانی از احقاق حقوق سرزمینی خود ناچار است سالانه بخشی از منابع آبی خود را از رژیم صهیونیستی خریداری کند.
غزه؛ تحریم آبی
غزه یکی از بحرانی‌ترین مناطق جهان از لحاظ امنیت آبی به‌شمار می‌رود؛ امری که البته با توجه به وضعیت سایر شئون زندگی در این منطقه چندان تعجب‌آور نیست. براساس آمارهای منتشر شده از سوی سازمان ملل، ۹۵ درصد از ساکنان غزه برای دسترسی روزانه به آب آشامیدنی با کیفیت قابل‌قبول، دچار مشکل هستند. علت اصلی این بحران، تحریم اقتصادی و همچنین تخریب مکرر زیرساخت‌های شبکه آب این منطقه توسط رژیم صهیونیستی است. سازمان حمایت از حقوق فلسطینیان با انتشار گزارشی در سال ۲۰۱۹، سیاست‌های اسرائیل برای محدودیت دسترسی شهروندان غزه به آب سالم را با عنوان «آپارتاید نژادی برای آب» توصیف کرد.