به گزارش همشهری آنلاین، هنوز زخم‌های وارد شده بر پیکر استان‌های گلستان، لرستان و خوزستان از سیل اسفندماه ۱۳۹۷ و فروردین‌ماه ۱۳۹۸ التیام نیافته است و مردم این مناطق همچنان با تبعات آن دست‌به گریبان هستند و فرصت زیادی نیاز است تا بتوان خاطرات تلخ چنین حوادثی را به دست فراموشی سپرد؛ حوادثی که ضمن آسیب‌شناسی دقیق چرایی وقوع آنها، نیازمند اجرای برنامه‌های مدونی برای تبدیل «تهدید» سیل به «فرصت» است.
بخش زیادی از جغرافیای ایران آب‌وهوای خشک و بیابانی دارد و بررسی‌ها نشان می‌دهد خشکسالی درحال دامن گستردن در استان‌های مختلف کشور است؛ درچنین شرایطی می‌توان با بهره‌گیری از نظرات کارشناسان و تدوین برنامه‌های راهبردی، روان‌آب‌ها را در تقویت سفره‌های زیرزمینی به‌کار گرفت؛ موضوعی که به‌نظر می‌رسد هنوز آن‌چنان که باید، اقدام‌های موثری برای تحقق آن انجام نشده و همچنان خسارت‌های سیل، بیش‌از منفعت آن است.
دراین میان در روزهای اخیر شاهد بروز سیل در برخی از استان‌ها، ازجمله کرمان، بودیم که خسارت‌هایی را به‌همراه داشت؛ موضوعی که خطر بروز سیلاب‌های تابستانی را بیش‌ازپیش گوشزد می‌کند. برهمین اساس هم بود که سازمان‌های ذی‌ربط نسبت به بروز سیل تابستانی درحداقل ۱۱ استان کشور هشدار دادند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد آذربایجان‌شرقی، آذربایجان‌غربی، اردبیل، گلستان، خراسان‌شمالی، سیستان‌وبلوچستان، هرمزگان، فارس، کرمان، گیلان و مازندران از استان‌هایی به‌شمار می‌روند که در روزهای اخیر درخطر هجوم سیلاب‌های تابستانی قرار گرفته‌اند. با توجه به این موضوع، کوشیده‌ایم در پرونده پیش‌رو، علاوه بر بررسی تبعات سیلاب‌های اخیر دراین‌استان‌ها، به معرفی اصلی‌ترین نقاط سیل‌خیز و بررسی اقدام‌های انجام شده برای رفع مشکلات آنها بپردازیم و اصلی‌ترین زمینه‌های بروز سیلاب دراین ۱۱ استان را بررسی کنیم.
تبریز در جمع شهرهای سیل‌خیز ایران
وقوع سیل یکی از چالش‌هایی است که هر چند وقت یک‌بار، برخی شهرها و روستاهای استان آذربایجان‌شرقی را درگیر و مردم را با مشکلات بسیاری مواجه می‌کند؛ موضوعی که به‌نظر می‌رسد راه‌حل آن، آسیب‌شناسی دقیق نقاط سیل‌خیز این استان و اتخاذ تدابیر راهبردی برای رهایی از مصائب سیل است. همین چند روز قبل بود که بارش سیل‌آسای باران در میانه و مراغه، خسارت‌هایی به روستاهای این ۲ شهرستان وارد کرد و سبب مرگ ۲ نفر از هموطنان‌مان شد. این سیل اگرچه به شهرهای استان خسارتی وارد نکرد، اما به‌مثابه هشداری بود برای مسئولان مربوط که بیش‌از گذشته خطر وقوع سیلاب‌ها را جدی بگیرند.
۱۷ اردیبهشت‌ماه امسال نیز بارش سیل‌آسا همراه با تگرگ، شرق تبریز را دربر گرفت؛ سیلی که در یک ساعت سبب فلج شدن شرق تبریز و ورود سیلاب به منازل و مجتمع‌های تجاری شد و ارتفاع آب در زیرگذر میدان شهید فهمیده، به بیش‌از یک متر رسید. این حادثه نشان داد مدیریت‌شهری برای مقابله با سیلاب در تبریز توان محدودی دارد؛ موضوعی مدیران شهرداری نیز به آن اذعان داشتند. تبریز یکی از شهرهای سیل‌خیز ایران است و موقعیت دره مانند آن، موجب شده این شهر تا ۱۰۰ سال‌گذشته همواره از سیل‌های ویرانگر آسیب‌های جبران‌ناپذیری ببیند.
در ۱۰۰ سال‌گذشته ۲ اقدام مهم برای مدیریت سیل دراین شهر انجام شده که اقدام نخست، مربوط به ایجاد بستر بزرگ با دیواره‌های ۵ متری برای «مهرانه‌رود» بود که نقطه اتصال سیلاب‌های تبریز است و اقدام دوم نیز ایجاد کانال‌های هدایت آب‌های سطحی در ۱۰ منطقه‌شهری است. علاوه بر تبریز، در شهرهای آذرشهر و مراغه هم سیل‌های متعددی رخ می‌دهد که سیل «غله‌زار» درسال ۱۳۹۷ ازجمله سیلاب‌های سال‌های اخیر بود که خسارت‌های مالی و جانی قابل‌توجهی به‌همراه داشت.
در استان آذربایجان‌شرقی سازمان مدیریت بحران و دستگاه‌های خدمات‌رسان ذی‌ربط در حوزه مدیریت سیل و بحران در سال‌های اخیر کوشیده‌اند مسیر سیلاب‌ها را لایروبی و علاوه برآن، بستر رودخانه‌ها را آزادسازی کنند. آخرین اقدام دراین زمینه، تخریب ده‌ها باغ‌ویلا در مسیر دره لیقوان منتهی به تبریز بوده‌است. دراین میان نبود بستر گیاهی مناسب در کوه‌های اطراف تبریز هم از دیگر علل وقوع سیل در استان محسوب می‌شود که برای این رفع این مشکل، افزایش پوشش گیاهی در منطقه موردتوجه قرارگرفته است.
افزایش درختکاری ۵۰ هکتاری در کوه «عون بن‌علی» که همواره یکی از نقاط سیل‌خیز در استان بوده، ازجمله اقدام‌های شاخصی به‌شمار می‌آید که مانع از ورود سیلاب به داخل تبریز شده‌است.
چالش‌های سیلابی شرق هرمزگان
هرسال با آغاز فصل پاییز و زمستان، شاهد بارش باران‌های سیل‌آسا در استان هرمزگان هستیم که تاکنون در بسیاری از نقاط استان و به‌ویژه شرق هرمزگان، خسارت‌های جانی و مالی قابل‌توجهی برجا گذاشته و مقابله با آن نیازمند اجرای طرح‌های موثرتری است. بررسی های انجام شده نشان می‌دهد ۵/۵ میلیون هکتار از سطح استان هرمزگان جزو مناطق سیل‌خیز به‌حساب می‌آید و ۶ میلیون‌هکتار نیز مستعد فرسایش آبی است که با وجو عزم مسئولان مربوط واقدام‌های انجام شده دراین بخش، فقط در ۸۶۰ هزارهکتار از این میزان وسعت، عملیات آبخیزداری انجام شده‌است.
به‌گفته کارشناسان مربوط، بحران کم‌آبی و خشکسالی‌های پی‌درپی و نوع بارش‌های سیل‌آسای هرمزگان، ضرورت ساخت سازه‌های آبخیزداری دراین استان را دوچندان کرده‌است و نیازمند طرح‌های عملیاتی منسجم‌تری است. همچنین نگاهی به خسارت‌های وارد شده در سیلاب‌های سالیان گذشته در هرمزگان، نشان‌دهنده جای خالی اقدام‌های پیشگیرانه کافی درجهت کاهش این بلای طبیعی است.
به‌عنوان مثال، هنوز آن‌گونه که باید، در شهرها و روستاها مناطق حادثه‌خیز شناسایی نشده‌اند تا بتوان برای رفع مشکلات آنها برنامه مدونی تدوین کرد. درصورتی‌که می‌توان با تدوین برنامه‌های ویژه و اجرای طرح‌های مدون، زمینه خروج بی‌ضرر سیلاب‌ها را فراهم کرد تا خسارت‌های اقتصادی، شهری و اجتماعی ناشی از این بحران در جامعه به‌حداقل ممکن برسد.
اینها درحالی‌است که طی بارندگی‌های تیرماه سال‌جاری در مناطقی از استان هرمزگان، ۳۸۰ کیلومتر از راه‌های روستایی استان تخریب شد که عمدتا مربوط به شهرستان‌های میناب و حاجی‌آباد است؛ سیل اخیر یک فوتی هم داشت و یکی از کارکنان اداره برق بندرعباس که درحال رفع اشکال از شبکه برق بود، جان خود را از دست داد.
استان ساحلی هرمزگان به‌هنگام بارندگی به‌ویژه در باران‌های تند و سیل‌آسا، همواره با خطر بروز حوادثی ازجمله سیل، طغیان رودخانه‌ها، بسته شدن راه‌ها و آب بردگی جاده‌ها مواجه است و اگر راه‌حل موثری برای رفع مشکلات موجود دراین حوزه اندیشیده نشود و به‌صورت جدی نسبت به تقویت زیرساخت‌ها اهتمام لازم صورت نگیرد، بازهم شاهد تکرار قصه دردناک حوادث ناشی لز بروز سیل در هرمزگان خواهیم بود.
راهکارهایی برای مهار سیل در آذربایجان‌غربی
دراستان آذربایجان‌غربی نیز هرازگاهی وقوع سیلاب‌های فصلی خبرساز می‌شود و مشکلاتی را برای مردم به‌وجود می‌آورد. این موضوع سبب شده‌است آذربایجان‌غربی درجمع استان‌هایی قرار گیرد که همواره درمعرض خطر سیل قرار دارند. آخرین سیل‌های مهمی که در استان به‌وقوع پیوست، مربوط به ۲ شهر ارومیه و خوی بود؛ بارش‌هایی که با تگرگ و طوفان همراه شد در ۱۲روستای بخش «انزل» ارومیه و ۵روستای بخش «صفاییه» خوی سبب جاری شدن سیلاب نسبتا شدیدی شد و خسارت‌هایی به بار آورد.
براین اساس۴۵۰هکتار زمین زراعی و ۵۵۰هکتار از باغ‌های کشاورزی در بخش انزل ارومیه بیش‌از ۸۰ درصد خسارت دیدند و به برخی بناها و ساختمان‌ها نیز دراین منطقه خسارت‌های زیادی وارد شد. البته پیش از این نیز طغیان رودخانه‌های متعددی که در آذربایجان‌غربی قرار گرفته، زمینه‌ساز بروز خسارت‌های سنگین به این استان شده بود.
دراین میان مسئولان مربوط ساخت سدهای متعدد خاکی و بتنی دراین استان را به‌عنوان راهکاری چندبعدی برای مهار سیل و بهره‌برداری بیشتر از بارش‌های سیل‌آسا مطرح کرده‌اند و براساس آن اقدام‌هایی نیز انجام شده‌است. درمجموع می‌توان گفت آذربایجان‌غربی با اقدام‌های انجام شده در سال‌های اخیر و با وجود داشتن رودهای متعدد و کوهستانی بودن منطقه، آسیب‌های نسبتا کمتری از سیل متحمل شده‌است.
یکی از اقدام‌های مهم دراین زمینه، ساخت حدود ۴۰۰ کیلومتر مسیر معین برای هدایت آب‌های سطحی در شهرهای مختلف و همچنین لایروبی نزدیک به ۲۰۰ کیلومتر از رودخانه‌های این استان بوده که ضمن تسهیل رسیدن آب به دریاچه ارومیه، از طغیان رودخانه‌ها در زمان بارندگی‌های شدید نیز ممانعت کرده‌است. با وجود این مناطقی مانند «رستم دره‌سی» و «آقا دره‌سی» در خوی که مسیل سیل بوده‌اند، به‌دلیل ساخت‌وسازهای غیرمجاز تقریبا اشغال شده‌اند که به اعتقاد کارشناسان، در وقوع سیل ۲۴ تیرماه امسال دراین شهر بی‌تاثیر نبوده‌است.
از دیگر محورهای مهم سیل‌خیز استان می‌توان به «آغ‌دره» در تکاب و شهر ماکو اشاره کرد که کارشناسان بارها نسبت به‌وقوع سیل دراین مسیرها هشدار داده‌اند. در سال‌های اخیر ایجاد کانال‌های عبور آب از این مناطق و هدایت آن به سمت دریاچه ارومیه و همچنین افزایش پوشش گیاهی در دره‌های ماکو، تکاب و خوی ازجمله اقدام‌های بازدارنده درمقابله با سیل بوده‌است.
با وجود اینها به‌نظر می‌رسد مقابله با بحران‌های ناشی از وقوع سیلاب‌ها در آذربایجان‌غربی نیازمند تدوین برنامه‌های راهبردی موثرتر و انجام اقدام‌های مقابله‌ای وسیع‌تری است تا دراین زمینه آسیب کمتری متوجه مردم نقاط مختلف این استان شود.
شهرهای سیل‌خیز اردبیل
بیشتر شهرهای استان اردبیل مستعد بروز سیل هستند و درسال‌های اخیر نیز شاهد بروز حوادثی دراین زمینه بوده‌ایم که بعضا خسارت‌های قابل‌توجهی نیز به‌همراه داشته‌اند. کارشناسان معتقدند شهرها و روستاهای این استان، به‌دلیل مجاورت با کوه‌ها و تپه‌های اغلب برفی و با توجه به تسریع در ذوب شدن برف با وزش بادهای گرم یا بارش باران، مستعد سیل هستند؛ همچنان که در سیل سال ۱۳۸۰ مشگین‌شهر شاهد بودیم بارش باران ۴۵ دقیقه‌ای خسارت‌های جانی و مالی قابل‌توجهی برجا گذاشت و آسیب‌های زیادی به زیرساخت‌های منطقه وارد کرد. علاوه بر آسیب‌پذیری به‌دلیل شرایط جغرافیایی ویژه، عوامل انسانی نیز در وقوع سیل در استان اردبیل موثر بوده‌است.
از بین بردن پوشش گیاهی در مناطق مختلف استان، یکی از مهم‌ترین دلیل وقوع سیل است. همچنین کارشناسان معتقدند با توجه به اینکه در داخل شهرها شاهد پوشش حداکثری آسفالت درمعابر هستیم، سرعت نفوذ آب کم می‌شود و روان‌آب‌ها به‌سرعت تجمیع و دردسرساز می‌شوند؛ بنابراین در حوزه زیرساخت‌های شهری باید تدابیری اندیشیده شود که در کوتاه‌ترین زمان ممکن، بتوان نسبت به مدیریت بهینه روان‌آب‌ها اقدام کرد.
به‌عنوان مثال می‌توان به وضعیت شهرک نادری شهر اردبیل اشاره کرد؛ قبل از ساخت شهرک، در مواقع بارندگی چندان روان‌آبی دراین منطقه مشاهده نمی‌شد، اما پس‌از شهرک‌سازی در دهه اخیر، سرعت شکل‌گیری روان‌آب‌ها ۲ تا ۳ برابر افزایش یافته‌است. چنین وضعیتی درحالی به دفعات در نقاط مختلف استان به‌وجود می‌آید و خسارت به بار می‌آورد که کارشناسان شهرسازی معتقدند کیفیت شهرسازی، نقش مهمی درمقابله با سیل دارد، اما در کمال ناباوری شاهدیم دراین زمینه اقدام‌های پیشگیرانه به اندازه کافی انجام نشده‌است و ضعف‌های موجود در حوزه شهرسازی از مهم‌ترین علل بروز سیل ارزیابی می‌شود. براین اساس در شهر اردبیل هم بعضا شاهد کم‌توجهی به مخاطرات سیل در شهرسازی و توسعه شهری هستیم.
برهمین اساس هم هست که پل‌هایی که روی «بالیخلوچای» اردبیل قراردارند، با کوچک‌ترین رسوب و سیل‌آوردهایی مانند کنده درختان، بسته می‌شوند و احتمال سرریز به خارج از کانال آب و حتی سطح شهر وجود دارد؛ این درحالی‌است که بیشتر بیمارستان‌های شهر نیز در جوار این رود ساخته شده‌اند و این موضوع امدادرسانی در مواقع بروز حادثه را با مشکل مواجه می‌کند. دراین میان باید به این موضوع هم اشاره کرد که در روستاهای استان نیز با توجه به وقوع مکرر سیلاب، تاکنون توجه کافی به پیشگیری از خسارت‌ها نشده‌است و همچنان شاهد ساخت خانه در حریم و بستر رودخانه‌ها و ازبین بردن پوشش گیاهی هستیم.
این درحالی‌است که مسئولان اعلام کرده‌اند از مجموع هزارو ۲۰۰ روستای بالای ۲۰ خانوار استان، ۴۵۰ روستا دربرابر حوادث ناشی از طغیان رودخانه‌ها و مسیل آب‌های روان، آسیب‌پذیرند. درآخرین حادثه سیل که تیرماه سال‌گذشته در منطقه‌ای میان روستاهای «چات‌قیه» و «تقی‌دیزج» از توابع شهرستان اردبیل به‌وقوع پیوست، ۳ نوجوان هنگام بازی در کنار رودخانه، گرفتار سیلاب شدند که ۲ نفر از آنان جان خود را از دست دادند؛ حادثه‌ای که ضرورت تدوین برنامه‌های راهبردی برای مقابله موثر با آسیب‌های ناشی از بروز سیل دراستان اردبیل را دوچندان می‌کند.
سیل غافلگیرکننده در کرمان
بیشتر مناطق استان کرمان از شدت سیلخیزی بالایی برخوردارند، اما برخی مناطق، ازجمله در جنوب و غرب این استان، بیشتر درمعرض تهدید سیل هستند. بسته به جهت و نوع سامانه‌ای که بارش‌های رگباری و سیلاب را موجب می‌شود، در شرق و شمال استان هم ممکن است این پدیده رخ دهد؛ به‌ویژه اینکه شرق استان، حوضه آبریز مشترکی با جنوب کرمان دارد. طی ۲ سال اخیر، انجام اقدام‌های لازم برای مقابله با سیلاب سرعت بیش‌تری گرفته‌است، به‌طوری‌که دستگاه‌های متولی نسبت به ساخت بند و سدخاکی و دیگر سازه‌های مربوط به کنترل سیل اقدام کرده‌اند.
اقدام مهم دیگر، لایروبی رودخانه‌های اولویت‌دار بوده‌است که با کمک شرکت‌های معدنی، ارتش، شهرداری‌ها، فرمانداری‌ها و استانداری کرمان، ۱۳۵ کیلومتر از رودخانه‌های اولویت‌دار با عرض ۱۰ تا ۱۵۰ متر لایروبی شده‌است، همچنین حدود ۲۶ کیلومتر دایک حفاظتی و سیل‌بند اطراف روستاها و شهرهایی که درمعرض خطر سیلاب هستند، ایجاد شده‌است؛ اقدام‌هایی که امید می‌رود با انجام آنها از بخش عمده‌ای از خسارت‌های بروز سیلاب‌ها در استان جلوگیری شود.
دراین میان براساس اعلام شرکت آب منطقه‌ای، در استان‌کرمان ۱۲ هزارکیلومتر رودخانه اصلی و فصلی وجود دارد که ۸ هزارکیلومتر آن از مناطق جمعیتی عبور می‌کند. مهم‌ترین علل وقوع سیل در استان کرمان پس از شروع یک‌باره بارش‌های شدید، دست‌کاری‌هایی است که طی سالیان متمادی در طبیعت انجام شده و اکنون تبعات فراوان آن به‌خوبی قابل مشاهده‌است. در برخی مناطق، مسیر رودخانه‌ها را تغییر داده‌اند و در برخی دیگر از مناطق استان در مسیر رودخانه درخت کاشته‌اند و کشاورزی راه انداخته و خانه ساخته‌اند؛ دهانه پل‌ها را مسدود کرده‌اند و به حریم رودخانه‌ها نیز تجاوز شده‌است.
دوره بازگشت برخی سیلاب‌ها گاهی ۵۰ یا ۱۰۰ سال است و وقتی که از راه می‌رسد، غافلگیری ایجاد می‌کند. اواخر تیرماه امسال، مناطق متعددی از استان کرمان درگیر سیلاب بود و متاسفانه ۵ تن نیز جان خود را از دست دادند؛ ساکنان روستای «کیسکان» در شهرستان بافت که یکی از شدیدترین سیلاب‌ها را ازسر گذرانده، می‌گویند در ۱۰۰ سال اخیر چنین سیل خروشانی را ندیده‌اند.
خسارت‌های وارد شده در جریان وقوع این سیل‌ها هنوز ارزیابی نشده‌است، اما منازل مسکونی، کشاورزی، باغ‌ها و اراضی زراعی، تاسیسات و شبکه‌های آب، برق و گاز، جاده‌ها و معابرشهری و روستایی و همچنین راه‌های عشایری خسارت‌های زیادی را متحمل شده‌اند که میزان دقیق آن درحال برآورد ازسوی مسئولان است. بروز چنین حوادثی دراستان کرمان نشان می‌دهد باید به‌دنبال راهکارهای موثرتری برای کاهش آسیب‌های ناشی از سیل به زندگی مردم و زیرساخت‌های استان بود.
خسارت‌های سنگین سیل به گلستان
گلستان ازجمله استان‌هایی است که درسال‌های اخیر، به‌دلیل وقوع سیل، متحمل خسارت‌های فراوانی شده‌است. برهمین اساس سال۱۳۹۷ با تدوین و تصویب طرحی موسوم به «طرح جامع مدیریت سیل در گلستان» ازسوی معاونت عمرانی استانداری، اعلام شد که ۹۵۰نقطه سیل‌خیز دراین استان شناسایی شده‌است. همچنین این معاونت اعلام کرد اجرای طرح زهکشی اراضی اولویت‌دار استان، به‌عنوان مصوبه سفر دولت یازدهم به گلستان، همچنین لایروبی و دیواره‌سازی رودخانه‌های استان ضروری است؛ اقدام‌هایی که تا پس از سیل نوروز۹۸ به سرانجام نرسید.
پس از سیل اسفندماه ۱۳۹۷ و فروردین‌ماه ۱۳۹۸، دانشگاه منابع‌طبیعی گرگان در کارگروه بررسی دلایل سیل، علل سیلاب‌های مکرر در گلستان را سکونت زیاد در حاشیه رودخانه‌ها و دست‌اندازی به بستر رودها، فقیر بودن بیش از ۷۳درصد از مراتع استان، به‌عنوان پوشش گیاهی بازدارنده روان آب‌ها، کم‌بودن حجم سدها و لایروبی نشدن رودخانه‌ها، تغییرات اقلیمی و تغییر در الگوی بارش‌ها اعلام کرد.
براساس این گزارش، ۱۶درصد از جمعیت استان گلستان در مناطقی با روان‌آب زیاد زندگی می‌کنند؛ بنابراین تکمیل سد «نرماب» به‌عنوان بزرگ‌ترین سد گلستان، در کنار لایروبی سدهای بوستان، گلستان و وشمگیر و همچنین تکمیل زهکشی اراضی اولویت‌دار و لایروبی رودخانه‌ها، در دستورکار فوری دولت قرار گرفت. این درحالی‌است که سد نرماب همچنان در مرحله تکمیل مانده و به پایان نرسیده‌است. شرکت آب منطقه‌ای نیز پس از مدتی اعلام کرد که لایروبی سدها بی‌فایده است و اساسا اقدام ممکنی نیست.
اما سازمان جهادکشاورزی استان خردادماه سال‌جاری از تکمیل و بهره‌برداری از کانال‌های زهکشی برای ۹۸هزارهکتار از اراضی این استان خبرداد. همچنین بنا به اعلام شرکت آب منطقه‌ای گلستان، ۳۳۰کیلومتر از مسیر رودخانه‌های استان تا پایان سال گذشته لایروبی شده‌اند. با این همه تیرماه امسال یک بار دیگر سیلاب‌های تابستانی کار دست شهروندان گلستانی داد و این‌بار ۷ روستای شهرستان مراوه‌تپه دچار سیلاب شدند که خوشبختانه خسارت جانی به‌همراه نداشت.
هشدار برای روستاهای گیلان
قاچاق چوب، برداشت‌های بی‌رویه شن و ماسه از بستررودخانه‌ها، ویلاسازی و اجرا نشدن به‌موقع پروژه‌های آبخیزداری، بیشتر روستاهای کوهستانی استان گیلان را درمعرض وقوع سیلاب‌های سنگین، همراه با خسارت‌های قابل‌توجه قرار داده‌است. با توجه به کوهستانی و پرشیب بودن بخش قابل ملاحظه‌ای از مساحت استان گیلان، بیش از نیمی از مناطق مختلف این استان سیل‌خیزند، اما براساس سیل‌های به‌وقوع پیوسته، مناطق شرقی و مرکزی، بیشتر درمعرض خطر قرار دارند. برهمین اساس روستاهای بالادست رودخانه‌های حوضه آبریز تالش، رودسر و املش ازجمله مناطق سیل‌خیز استان هستند.
اینها درحالی‌است که در ۲ سال گذشته بیشترین سیلاب‌ها همراه با طغیان رودخانه‌ها در شهرستان تالش رخ داده و خسارت‌هایی به بار آورده‌است. مهم‌ترین کانون سیل دراین شهرستان، رودخانه‌های «کرگانرود»، «ناورود»، «پیرهرات» اسالم، «هره دشت» بخش کرگانرود و «حویق» هستند. ازسوی دیگر شهرستان‌های فومن، رودسر، لنگرود، املش و جاده ماسوله به ماجلان از دیگر مناطق گیلان هستند که برداشت‌های بی‌رویه شن و ماسه و قطع درختان در پروژه‌های عمرانی، در سال‌های اخیر آنها را درمعرض سیلاب‌های مکرر قرار داده است.
آخرین سیلاب گیلان نیز در سال ۱۴۰۰ در روستای «پلام» منطقه اشکورات شهرستان رودسر رخ داد. این سیلاب همزمان با گرم شدن هوا در منطقه و آب شدن برف‌های مناطق کوهستانی اشکورات به‌وقوع پیوست. بارش باران نیز زمینه مناسبی برای بالا آمدن و سیلابی شدن رودخانه این منطقه و به‌دنبال آن، آسیب دیدن برخی راه‌های مواصلاتی روستاهای منطقه اشکورات فراهم کرد، به‌طوری‌که با سرریز شدن آب از روی پل قدیمی پلام، سوگوار و آب نمای پشت سد، به راه‌های مواصلاتی روستاهای «ریسن»، «شوییل» و «شرم دشت» آسیب زیادی وارد شد.
براساس آمارهای اداره‌کل مدیریت بحران گیلان، جنگل‌های تالش در غرب و اشکورات رودسر در شرق استان، به‌صورت جدی درمعرض تخریب محیط زیست و برداشت‌های بی‌رویه از رودخانه‌ها قرار دارند؛ موضوعی که به‌عنوان عامل شتاب‌دهنده در بروز سیل ارزیابی می‌شود. بیشتر روستاهای این مناطق در حریم رودخانه‌های خروشان منطقه واقع شده‌اند و اکثرا درگیر سیلاب هستند.
این درحالی‌است که بنیاد مسکن استان آماده واگذاری اراضی مناسب به ساکنان حریم رودخانه‌ها برای جابه‌جایی آنهاست. آمارها نشان می‌دهد هزار میلیارد ریال اعتبار برای تأمین هزینه‌های ضروری اولیه و بازسازی تأسیسات آسیب‌دیده ناشی از سیل در شهرستان‌های غرب گیلان اختصاص یافته و فرایند بازسازی این مناطق تاحدود ۶۰ درصد انجام و در حوزه راه‌ها نیز اقدام‌های لازم برای تسهیل تردد مردم با انجام روکش و ترمیم برخی از پل‌ها انجام شده‌است.
مازندران، همیشه در خطر
دراستان مازندران به‌دلیل شرایط اقلیمی و همچنین توپوگرافی مناطق مختلف آن، هرسال سیل‌های متعددی رخ می‌دهد که بسته به میزان و شدت بارندگی‌ها، خسارت‌هایی به زیرساخت‌های این استان وارد می‌کند. تقریبا در همه مناطق مازندران احتمال وقوع سیل وجود دارد. نگاهی به سیل‌های بزرگ و کوچک رخ داده دراین استان نشان می‌دهد که سراسر این استان اعم از مناطق جلگه‌ای و کوهستانی، طی ۲ دهه اخیر محل وقوع سیلاب بوده‌اند، اما نوع، شدت، زمان ماندگاری و شدت تخریب سیلاب‌ها در هر منطقه‌ای متفاوت است.
سیل اسفندماه ۱۳۹۷ و فروردین‌ماه ۱۳۹۸ در شرق استان، از آخرین موارد سیل در مناطق جلگه‌ای این استان بود که خسارت‌های زیادی برجا گذاشت. سیل در مناطق کوهستانی هم معمولا پس از بارندگی‌های شدید به‌صورت جاری شدن روان‌آب‌ها از ارتفاعات و عبور از مسیل‌ها مشاهده می‌شود. برای وقوع سیلاب در مازندران دلایل متعددی بسته به زمان وقوع، ساختار منطقه و رفتارهای مخرب انسانی وجود دارد.
بخش مهمی از دلایل وقوع سیلاب در مازندران به ازمیان رفتن جنگل‌ها و همچنین تصرف زمین‌های حاشیه رودخانه‌ها و تنگ شدن عرصه بر روان‌آب‌ها ارتباط دارد. افزایش ساخت‌وساز در مازندران و ازبین رفتن زهکش‌های طبیعی در مناطق جلگه‌ای، که عمدتا محل کشاورزی بودند و با وجود آب‌بندان‌های پرتعداد نقش دهلیزهایی برای کنترل سیلاب را ایفا می‌کردند نیز از دلایل وقوع سیلاب هستند.
در سال‌های اخیر اقدام‌هایی در عرصه آبخیزداری برای برخی مناطق سیل‌گیر استان انجام شد که توانست تاحدودی از وقوع سیل‌های سنگین جلوگیری کند. کنترل سیلاب در مناطق شرقی استان و همچنین اجرای طرح‌های آبخیزداری و ساخت سدهای سرشاخه‌گیر در نقاط بالادست، ازجمله اقدامات انجام شده برای مدیریت سیلاب در مازندران است که تاحدودی نتیجه‌بخش بوده‌است. کارشناسان معتقدند اجرا نشدن دقیق طرح جامع سیلاب در مازندران سبب شده این استان همواره درمعرض خطرات ناشی از سیل باشد.
شناسایی ۱۷۵ نقطه سیل‌خیز، در خراسان‌شمالی
خراسان‌شمالی با دارا بودن ۸۶۳هزارنفر جمعیت که ۴۴درصد آن در روستاها زندگی می‌کنند، ازجمله استان‌هایی است که هرسال با مخاطراتی مانند سیل مواجه است. طول رودخانه‌های این استان ۶هزارو ۶۰۰کیلومتر است که ۲هزارو ۱۰۰کیلومتر ازاین میزان را رودخانه‌ها و مسیل‌های مهم و اصلی تشکیل می‌دهد و تاکنون ۱۷۵نقطه حادثه‌خیز استان درمسیر ۹۱رودخانه، درمجموع به‌طول ۲۴۰کیلومتر، شناسایی شده‌است.
با اینکه اواخر سال‌گذشته بیش از ۸۰نقطه پرتنش و حادثه‌خیز ازنظر سیلخیزی در استان برچیده شد، اما اوایل امسال بار دیگر بارش رگباری باران و تگرگ سبب واردآمدن خسارت به کشتزارها، باغ‌ها و تاسیسات زیربنایی استان شد و به بسته شدن راه بسیاری از روستاها انجامید. نبود پل در محورهای روستایی خراسان‌شمالی سبب شده با کوچک‌ترین بارندگی و سیل، مسیر بسته و ارتباط قطع شود و این، مشکل آشنا و همیشگی روستاهای بدون پل استان است. همچنین با توجه به اینکه خراسان‌شمالی در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرارگرفته‌است، فقر پوشش‌گیاهی در سطح مراتع استان از مهم‌ترین عواملی است که استان را مستعد سیلخیزی کرده‌است.
سیل اردیبهشت‌ماه امسال دراین استان درحدود ۶ هزارو ۴۰۰ میلیارد رالت به اراضی کشاورزی، تاسیسات زیربنایی و ساختمانی خسارت وارد کرد که بیشترین خسارت مربوط به حوزه کشاورزی بود. کارشناسان معتقدند فرسایش خاک در سطح مراتع استان به دوبرابر فرسایش خاک در میانگین کشوری رسیده و در بالادست مراتع استان، خاکی باقی نمانده‌است و به سنگ بستر رسیده که با وقوع بارندگی‌های رگباری، باران در خاک نفوذ نمی‌کند و از روی سنگ بسترها جاری می‌شود و این شرایط سبب می‌شود تا سیلاب جاری شود و باران با گل‌ولای به سمت پایین حرکت کند. معاون آبخیزداری اداره‌کل منابع‌طبیعی خراسان‌شمالی با بیان اینکه مدیریت منابع آبی، کاهش فرسایش خاک و رسوب‌دهی، تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و کاهش سیلخیزی از نتایج اجرای طرح‌های آبخیزداری است، اعتقاد دارد در خراسان‌شمالی نیز با توجه به اینکه ششمین استان حادثه‌خیز و سومین استان درگیر با خشکسالی در کشور است، اجرای طرح‌های آبخیزداری از اهمیت به‌سزایی برخوردار است.
«محمد فرامزر» از افزایش مطالعات تفصیلی و اجرایی آبخیزداری می‌گوید و اینکه از گستره ۲میلیون و ۸۳۲هزارو ۵۲۹هکتاری استان، هم‌اکنون یک‌میلیون‌و ۳۳هزارهکتار آن موردمطالعه قرارگرفته‌است. گستره عملیات اجرایی آبخیزداری در استان با افزایش سه‌برابری درمدت ۳ سال‌گذشته هم‌اکنون به ۷۵۰هزارهکتار رسیده‌است. فرامرز درباره اعتبارات آبخیزداری در سال‌گذشته هم می‌گوید که پارسال ۳۲۰میلیاردرالر اعتبار با صددردصد تخصیص به این حوزه اختصاص یافت و عملیات آبخیزداری و آبخوانداری در سراسراستان اجرا شد.
وی همچنین با بیان اینکه با اجرای هر هکتار عملیات، ۵۰۰مترمکعب سیلاب را می‌توان کنترل کرد، اضافه می‌کند که یکی از تاثیرات ملموس این برنامه‌ها، کنترل و مهار سیلاب در حوزه‌های سیل‌خیز مانند بجنورد است. ۹۰درصد حوضه بجنورد درمعرض روان‌آب قرار داشت که با عملیات آبخیزداری کنترل شد و ذخیره‌سازی ۲۹۰میلیون مترمکعب آب، رهاورد اجرای طرح‌های آبخیزداری است.
۷ شهرستان فارس، درگیر سیلاب تابستانی
استان فارس سیل‌های بزرگ و کوچک زیادی را در سال‌های گذشته تجربه کرده و حالا در مردادماه درگیر سیلاب‌های تابستانی شده‌است و ۷ شهرستان این استان دچار سیل و آبگرفتگی و طوفان شدند. در سال‌گذشته نیز بسیاری از شهرهای این استان به‌ویژه شهر شیراز با بارندگی‌های زمستانی، دچار سیلاب شدند. در دروازه قرآن از قدیم سابقه وقوع سیل وجود داشته و مطالعاتی از ۳۰ سال پیش درمورد آن صورت گرفته که در اجرا با مشکل مواجه بوده و برخی مشکلات تاکنون برطرف نشده‌است.
براساس مطالعات انجام شده، در بخش بالادست دروازه‌قرآن باید اقدام‌های آبخیزداری صورت می‌گرفته که این مهم وظیفه وزارت نیرو و جهاد سازندگی بوده و ضعیف اجرا شده و درنهایت با آغاز خشکسالی‌ها در یکی‌دو دهه اخیر، موضوع از دستورکار مدیران خارج و همین موضوع باعث غافلگیرشدن مدیران شهری درچند سال اخیر شده‌است. با این‌حال طرح‌های آبخوانداری و آبخیزداری در یک سال اخیر دراین شهر درحال اجراست و لوله‌گذاری در مسیر دروازه‌قرآن و بلوار چهل‌مقام تا رودخانه خشک تا نیمه انجام شده و سپس مسیر هفت‌تن تا دروازه‌قرآن باقی مانده که این طرح‌های عملیاتی زیرساختی تا حدی می‌توانند جبران مافات و آب‌های سطحی را مهار یا هدایت کنند.
اما طرح‌های آبخیزداری که می‌توانند تا حد زیادی از بروز سیلاب‌ها جلوگیری کنند، به‌طورمشخص در دیگر شهرستان‌ها به اجرا درنیامده و به‌همین دلیل بارش‌های رگباری به‌راحتی تبدیل به سیلاب می‌شود و خسارت‌های زیادی به بخش‌های زیرساختی وارد می‌کند.
آسیب‌پذیری جنوب سیستان‌وبلوچستان
سیستان‌وبلوچستان در سال‌های گذشته چندبار با وقوع سیل روبه‌رو بوده که این رویداد طبیعی زمینه‌ساز وارد آمدن خسارت‌های سنگین و همچنین نابودی میلیون‌ها تن خاک شده‌است. بارش‌های شدید و درپی آن، جاری شدن سیلاب‌ها باعث شده‌است که تاکنون بسیاری از روستاها و زمین‌های کشاورزی استان خسارت‌های جبران ناپذیری ببینند.
به‌همین دلیل مسئولان کشوری و استانی برای مهار سیلاب‌های احتمالی و کاهش خسارت‌ها، اجرای پروژه‌های آبخیزداری را دربرخی از مناطق استان که آسیب‌پذیر هستند، در دستورکار قرار داده‌اند. براساس گزارش‌های کارشناسی، جاری شدن سیل فقط وابسته به میزان بارندگی نیست؛ مسائل دیگری در پدید آمدن سیل دخیل هستند که مهم‌ترین آنها، خشکسالی است. خشکسالی تاثیر مستقیمی روی خاک استان برجا گذاشته و این موضوع سبب شده تا خاک ظرفیت پذیرش ناگهانی بارندگی‌ها و رگبارهای شدید را نداشته باشد، به‌طوری‌که درپی هر بارشی، سیلاب جاری می‌شود. تداوم خشکالی باعث شده تا همه نقاط استان در زمینه احتمال وقوع سیل، ناامن باشد. دراین میان اما آسیب‌پذیری جنوب استان از دیگر نقاط بیشتر است.
اکنون طرح‌های بزرگی در حوزه آبخیزداری در استان درحال اجراست که درصورت اجرای کامل آنها، این چالش تاحدودی کنترل خواهد شد. با وجود همه اینها، بحرانی‌ترین نقطه سیستان‌وبلوچستان ازنظر سیلخیزی، جنوب این استان است. پدید غالب دراین منطقه، پیشروی فرسایش خندقی است که به اصطلاح محلی به آنها «گرگروک» می‌گویند. در یکی‌دو دهه و به‌ویژه چند سال اخیر، رشد این پدیده در جنوب استان و به‌خصوص در «دشتیاری» و «چابهار» بسیار زیاد بوده‌است و اگر جلوی پیشروی گرگروک‌ها گرفته نشود، زمین برای کشاورزی که هیچ، حتی دیگر زمینی برای عبور و مرور هم وجود نخواهد داشت. درچند سال گذشته با مطالعات و مصوبات درنظر گرفته شده، طرح‌های بزرگ آبخیزداری دراین منطقه درحال انجام است که مهم‌ترین آنها، ایجاد بند خاکی در منطقه دشتیاری است.
اکنون ۱۳۰هزارهکتار از اراضی منطقه درمعرض خطرند که شرایط برای ۳۰هزارهکتار بسیار بحرانی است. به‌همین منظور، اجرای این بند خاکی که پروژه‌ای عظیم و در سطح ملی است، دراین منطقه درحال اجراست تا جلوی این فاجعه زیست محیطی گرفته شود. برای اجرای این پروژه ۱۶۰۰میلیاردتومان درنظر گرفته شده که درحال‌حاضر بند خاکی «نلینت» با ۹۰درصد پیشرفت، بند خاکی «عورکی» با ۳۰درصد پیشرفت و بند خاکی «کالدران» هم باحدود صددرصد پیشرفت، برای بهره‌برداری آماده می‌شوند.
همچنین طرح‌های دیگری در نقاط مختلف استان برای مهار سیل درحال اجراست که امید می‌رود بتوانند در کاهش آسیب‌های ناشی از سیل در استان سیستان‌وبلوچستان موثر واقع شوند.