همشهری- سیدمحمد فخار: هرسال معادل یک‌هشتم مخزن سد کرج و منابع آب زیرزمینی در آتش‌سوزی‌های زاگرسی از دست می‌رود که این معادل آب مصرفی ۳۶۵ هزار ایرانی در یک‌سال است. مسعودمنصور، رئیس سازمان جنگل‌ها، زاگرس را ذخیره‌گاه ۴۰ درصد آب شیرین کشور دانسته است. اما بررسی روزنامه همشهری از وضعیت حریق در جنگل‌های زاگرسی کشور مشخص کرده است که چگونه ذخایر آب شیرین کشور و سفره‌های آب زیرزمینی کاهش یافته است. این گزارش به خساراتی می‌پردازد که حریق جنگل‌های زاگرسی به سفره‌های آب زیرزمینی کشور وارد کرده است.
اطلاعات رسیده به همشهری از سوی سازمان جنگل‌ها نشان می‌دهد در دهه اخیر، ۷۰ درصد حریق‌های جنگلی ایران در ناحیه رویشی زاگرس رخ داده است. از سال ۹۰ تا ابتدای سال ۱۴۰۰ طی دوره ۱۰ ساله، به‌طور متوسط هر سال ۱۸ هزار هکتار از جنگل‌ها و مراتع ایران درگیر آتش می‌شوند. این یعنی طی دهه۹۰، حدود ۱۸۰ هزار هکتار از منابع طبیعی ایران درگیر آتش شده است.
سهم منطقه زاگرسی از حریق جنگلی در دهه اخیر ۱۲۶ هزار هکتار بود و براساس پیش‌بینی‌ها سالانه ۱۲.۶ هزارهکتار دیگر نیز به وسعت ازدست‌رفته زاگرس افزوده می‌شود. سال ۹۹ که سنگین‌ترین سال درگیری با حریق جنگل‌ها در ایران بود، ۲۱ هزار هکتار از جنگل‌های کشور درگیر حریق شدند که سهم منطقه زاگرس ۱۴.۷ هزار هکتار بود. همچنین بررسی آمار امسال تا نیمه مرداد نشان می‌دهد ۸.۵ هزار هکتار از جنگل‌ها و مراتع کشور دچار حریق شد که ۶هزار هکتار از این رقم مختص جنگل‌های زاگرسی بود.
براساس آمار سازمان جنگل‌ها، هر هکتار جنگل زاگرسی، سالانه قادر به ذخیره‌سازی ۲ هزار مترمکعب آب در خاک است. حال اگر به بررسی منابع آب ازدست‌رفته تنها در اثر حریق درختان زاگرسی بپردازیم، باید گفت، سالانه ۲۵ میلیون مترمکعب از منابع آب زیرزمینی در زاگرس از بین می‌رود. این عدد سال گذشته نزدیک به ۳۰ میلیون مترمکعب بود و امسال نیز ۱۲ میلیون مترمکعب از منابع آب زیرزمینی از دست رفته است. در ۱۰ سال اخیر نیز ۲۵۲ میلیون مترمکعب آب شیرین زیرزمینی کشور تنها در منطقه زاگرسی از دست رفته است.
مکانیسم حفظ آب
وسعت رویشگاه‌های زاگرسی در ایران ۶ میلیون هکتار است. این مناطق جنگلی همانند یک کاتالیزور عمل می‌کنند که پس از هر بارندگی قطرات آب را درون خاک جذب می‌کنند. در این رویشگاه، هر کجا که پوشش جنگلی وجود داشته باشد، امکان نفوذ آب در سطح خاک، سرچشمه‌ها و قنوات را افزایش می‌دهد. به همین دلیل زاگرس از اهمیت بسیاری حتی در برخورداری کشور از منابع آب زیرزمینی برخوردار است. افزون بر این، جنگل‌های زاگرسی به‌عنوان بانک خزانه ژن گیاهی و جانوری ایران شناخته می‌شوند و ارزش اکولوژیک بالایی دارند.
بلای آتش بر آب و خاک زاگرس
طی سال‌های اخیر زاگرس بیشترین خسارت را در حریق جنگلی دیده است. وقتی سطح جنگل‌ها از بین برود، سرعت برخورد قطره‌های باران به خاک افزایش یافته و خاکدانه‌ها از هم می‌پاشند، این مسئله باعث فرسایش خاک می‌شود. از سوی دیگر چون خلل و فرج‌های خاک گرفته شده و امکان نفوذ آب به خاک از بین رفته است سیل‌های ویرانگر نیز در این منطقه خودنمایی می‌کنند. بسیاری از مناطق جنگلی که طی سال‌های گذشته آتش گرفتند نیز شاهد بیشترین خسارات ناشی از جاری‌شدن سیلاب بودند. وقتی یک حریق جنگلی رخ می‌دهد، درختان ممکن است در هر بخشی آسیب ببینند و گاه برخی پس از چند ماه، دوباره جوانه می‌زنند اما شرایط برای جذب آب مفید آنها تا سال‌ها ممکن نخواهد شد.
بزرگ‌ترین ذخیره گاه آب کشور
زاگرس ذخیره‌گاه ۴۰ درصد آب شیرین کشور است و از این منظر، بزرگ‌ترین ذخیره‌گاه آب کشور محسوب می‌شود. مسعود منصور، رئیس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، دیروز در این‌باره گفت: ۴۰ درصد از آب شیرین کشور توسط پوشش گیاهی زاگرس ذخیره و به‌تدریج آزاد می‌شود. رشته‌کوه‌های زاگرس دیواره‌هایی دارد که رویشگاه گیاهان مختلف است اما ۷۰ درصد گیاه غالب این منطقه درختان بلوط هستند. برخی از این درختان ۴۰۰ تا ۵۰۰ سال قدمت دارند و حتی در میان آنها درختان چندهزارساله هم به چشم می‌خورد. این جنگل‌ها تأثیر مهمی در هوای کشور دارند و روی بیوسفر اثر می‌گذارند. ازدست‌دادن این رویشگاه‌ها رطوبت هوا را پایین می‌آورد و هوا در کشور ما خشک‌تر می‌شود. این درختان تامین‌کننده سفره‌های زیرزمینی هستند و از آنها حفاظت می‌کنند. ازبین‌رفتن درختان باعث می‌شود که رواناب‌ها کنترل نشوند و سیل و ویرانی به‌وجود بیاید.
ارزش‌های بی‌بدیل زاگرس
رویشگاه زاگرس بیش از همه با درختان بلوط شناخته می‌شود. ارزش اکولوژیک یک درخت بلوط هم‌اکنون و براساس بررسی‌ها و ارزیابی‌های سازمان جنگل‌ها، حدود یک میلیارد تومان برآورد شده است. هر هکتار جنگل بلوط، سالانه تا ۲ هزار مترمکعب آب را در فصل بارندگی ذخیره می‌کند که منبع قابل‌توجهی در شرایط کم‌آبی کشور محسوب می‌شود. منطقه زاگرس ۳۰ میلیون هکتار وسعت دارد که در این وسعت، ۶ میلیون هکتار جنگل است که تیپ غالب جنگل نیز درختان بلوط هستند. درخت بلوط، گونه مقاوم و خشکی‌پسند است که وجود آن در ایران قدمتی بیش از ۵۵۰۰ سال دارد. فقط ۷ درصد مساحت کل کشور را پوشش‌های جنگلی تشکیل می‌دهند که ۹۳ درصد مابقی آن خشک و نیمه‌خشک و پوشش گیاهی آن نیز بسیار کم است؛ بنابراین وجود هر یک درخت نیز اهمیت بسزایی دارد. هر درختی که در منطقه زاگرس، به دلایل مختلف، اعم از آتش‌سوزی‌های عمدی، غیرعمدی یا حتی قطع آنها از دست می‌رود، کشور به سمت بیابانی‌شدن سوق داده می‌شود.
معادل‌سازی
میزان آبی که حریق درختان زاگرسی مانع از ذخیره آن در سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود اگر معادل‌سازی شود، عمق فاجعه مشخص‌تر می‌شود. برای معادل‌سازی از ۲ مقیاس سد کرج و سرانه مصرف روزانه استفاده می‌کنیم. مخزن سد امیرکبیر کرج ۲۰۵ میلیون مترمکعب ظرفیت دارد. همچنین سرانه مصرف آب هر ایرانی در سال ۶۹۰ مترمکعب است. بدین‌ترتیب با درنظرگرفتن منابع ذخیره آب تخریب‌شده مشخص می‌شود که در آتش‌سوزی‌های زاگرسی حدود یک هشتم حجم مخزن سد کرج منابع آبی از دست می‌رود که این معادل مصرف سالانه ۳۶ هزار ایرانی است. از سوی دیگر طی ۱۰ سال اخیر بیش از حجم مخزن سد کرج ، منابع ذخیره آب در کشور از دست رفته که معادل آب مصرفی ۳۶۵ هزار ایرانی در یک سال است.