فرحناز چراغی- همشهری آنلاین:
کردستان از گذشته‌های دور همواره یکی از مناطق تولیدکننده فرش دستباف در کشور بوده و همه زنجیره‌های تولید را در خود داشته است، اما با گذشت زمان و تغییر سبک زندگی مردم، حلقه‌هایی از زنجیره تولید این کالای نفیس ازجمله فراوری پشم، نخ‌ریسی و پرداخت فرش دراین استان حذف شده؛ موضوعی که زمینه‌ساز بروز چالش‌های عمده‌ای در فرایند تولید فرش دستباف در کردستان درسال‌های اخیر شده‌است.
کاهش صادرات فرش دستباف از این استان و ورود دلالان از مناطق دیگر به بازار فرش کردستان، از دیگر مشکلاتی است که بافندگان و تولیدکنندگان فرش دستباف این استان را درگیر خود کرده‌است و بیم آن می‌رود که با ادامه چنین روندی، تولید فرش دستباف در استان که از پیشینه زیادی برخوردار است، با چالش‌های جدی مواجه شود. دراین میان باید اشاره کرد که قدمت، کیفیت طراحی و بافت منحصربه‌فرد فرش‌های سنندج و بیجار از شهرت جهانی برخوردار بوده و از دیرباز در بازارهای سراسر دنیا مشتریان فراوانی دارد. بررسی‌های تخصصی نشان می‌دهد پیشینه فرش دستباف کردستان به‌واسطه استفاده از مواد اولیه طبیعی، رنگرزی دستی، نوع طرح و نقش و بافت خاص، به حدود ۳۰۰سال قبل برمی‌گردد.
۳سبک معروف فرش کردستان
در استان کردستان ۳سبک معروف فرش وجود دارد که «فرش سنندج» یکی از آنهاست که به فرش «سنه» هم معروف است و به‌شکل یک‌پودبافی تولید می‌شود که تفاوت این نوع از فرش در بافت منحصربه‌فرد آن است که به‌صورت یک‌پود بافته می‌شود. فرش «دو پود» از دیگر سبک‌های فرش کردستان است. ازسوی دیگر فرش بیجار نیز مانند فرش‌های سنندج دارای طرح‌های تاریخی و بافت منحصربه‌فردی است که زیبایی و ظرافت آن را دوچندان کرده‌است. با همه این اوصاف، اما این روزها با کاهش صادرات، بازار این فرش اصیل از رونق افتاده‌است. این درحالی‌است که حدود ۹۰هزار کردستانی فرش می‌بافند، اما از این تعداد فقط ۱۲هزارنفر بیمه هستند؛ موضوعی که بر مشکلات بافندگان استان افزوده و ادامه کار با چنین روندی را برای آنان سخت‌تر از قبل کرده‌است.
باید درنظر داشت که تقویت زیرساخت‌های صنعت فرش دستباف در استان کردستان و حمایت از رونق روزافزون آن ازسوی مسئولان، علاوه بر ارزآوری مناسب و توسعه فروش در بازارهای جهانی، می‌تواند زمینه‌ساز کاهش بیکاری دراستان شود. درسال‌های اخیر تلاش‌هایی برای احیای صنعت فرش در کردستان انجام شده، اما تا به ثمر نشستن برنامه‌های در دست اجرا راه بسیار است. براین اساس خوشه فرش به‌تازگی در استان درحال شکل‌گیری و قرار است دراین طرح فعالیت‌های مربوط به بخش فرش ازجمله تهیه مواد، رنگ، شبکه‌های مدیریت صادرات، اتحادیه‌های فرش، شرکت‌های تعاونی فرش، طراحان فرش و نگارندگان فرش در قالب خوشه فرش ساماندهی شوند.
سودی که به جیب دلالان می‌رود
یک بانوی بافنده فرش دستباف در سنندج درباره مشکلات موجود دراین حوزه به خبرنگارهمشهری می‌گوید: ما چشم و جان خود را پای دار قالی می‌گذاریم، اما حاصل دسترنج‌مان به جیب دلالان و واسطه‌ها می‌رود.
«مهری یوسفی» اظهار می‌کند: از وقتی چشم باز کردم، دار قالی درخانه ما برپا بوده‌است و از دوران کودکی و نوجوانی در زمینه بافت فرش فعالیت کرده‌ام. وی نداشتن بیمه را یکی از مشکلات بیشتر بافندگان فرش می‌داند و می‌افزاید: امیدوارم روزی رونق سال‌های پیش به فرش کردستان برگردد و ما حاصل دسترنج خود را بگیریم و شاهد نباشیم که سود حاصل از تلاش بی‌وقفه و طاقت‌فرسای ما به جیب واسطه‌ها می‌رود.
این بانوی سنندجی افزایش روزافزون تولید و استقبال از فرش ماشینی را یکی از چالش‌های موجود دراین حوزه عنوان می‌کند و می‌گوید: اگرچه افزایش تولید فرش ماشینی بازار «هنرصنعت» فرش دستباف را محدودتر از گذشته کرده‌است، اما به‌دلیل قیمت مناسب، تنوع در طرح، رنگ و اندازه توانسته مردم را به سمت خود بکشد. یوسفی ادامه می‌دهد: در سال‌های اخیر تولید فرش دستباف و بازار فروش آن، رونق گذشته را ندارد و علاوه بر اینکه در بازارهای داخلی خریدار ندارد، صادرات آن نیز خیلی کم‌تر از گذشته شده‌است.
وی همچنین از مسئولان مربوط در استان خواست از فرش‌بافان حمایت کنند، چراکه دستمزدهای پایین، نداشتن بیمه و نبود بازار، امید و رغبت ما را برای ادامه کار گرفته است.
فعالیت ۹۰ هزار بافنده فرش دستباف در کردستان
رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان‌کردستان در گفت‌وگو با خبرنگارهمشهری، با بیان اینکه تاکنون ۲ برند فرش دستباف سنندج و بیجار ثبت‌ملی شده‌اند، می‌گوید: براساس آمارهای موجود، از ۹۰ هزارنفر بافنده حاضر در استان، ۶۰ هزارنفر فعال و ۳۰ هزارنفر نیمه‌فعال هستند. این‌درحالی‌است که حدود ۱۲ هزارنفر زیرپوشش بیمه قالی‌بافی قرار دارند و ۸ هزارنفر نیز درحوزه صنایع‌دستی بیمه شده‌اند.
«محمد دره‌وزمی» می‌افزاید: سالانه ۱۶۰ تا ۱۸۰ هزارمترمربع فرش دستباف در قالب ۳۶ کارگاه متمرکز و ۱۳۴ کارگاه غیرمتمرکز در استان تولید می‌شود.
وی درباره صادرات فرش دستباف کردستان نیز عنوان می‌کند: فرش دستباف کردستان به‌صورت مستقیم ازاین استان صادر نمی‌شود. به‌همین دلیل آمار دقیقی از صادرات در دست نیست، چراکه به‌صورت غیرمستقیم و از سایر مبادی گمرکی کشور انجام می‌شود.
چرخه‌ای که دیگر کامل نیست
یک فعال حوزه فرش دستباف کردستان نیز در گفت‌وگو با خبرنگارهمشهری با بیان اینکه قدمت فرش کردستان به بالای ۳۰۰سال می‌رسد، می‌گوید: ۲ شهر سنندج و بیجار، به‌عنوان پایتخت فرش دستباف در غرب کشور به‌حساب می‌آیند و دراین عرصه پیشگام بوده‌اند. استحکام، ظرافت، رنگ‌آمیزی اصیل، نقش، طرح و... از ویژگی‌های فرش این مناطق است.
«عابدین فقیری» با بیان اینکه فرش کردستان ازنظر ویژگی‌های بافت در دنیا حرف‌های زیادی برای گفتن دارد، می‌افزاید: در سال‌های گذشته همه فعالیت‌ها و چرخه مربوط به تولید فرش دستباف در داخل استان انجام می‌شده‌است؛ از پشم‌ریسی گرفته تا رنگ‌آمیزی، طرح، نقشه و بافت به‌صورت کامل در استان انجام می‌شد؛ موضوعی که درسال‌های اخیر، به‌دلایل مختلف، با چالش‌های اساسی مواجه شده‌است.
وی اضافه می‌کند: کردستان به‌دلیل داشتن دامداری قوی، همواره قطب تولید پشم بوده‌است، اما اکنون پشم این استان به‌صورت خام‌فروشی به کشورهای افغانستان و پاکستان صادر می‌شود.
افت کیفیت
فقیری که مسئولیت یک کارگاه عملیات تکمیلی فرش در سنندج را برعهده دارد، ادامه می‌دهد: درحالی‌که پشم کردستان درحال صدور است، پشم موردنیاز فرش‌بافی از پشم‌های درجه ۳ شهرستان‌های همدان و تبریز وارد می‌شود. با توجه به این موضوع واردات پشم بی‌کیفیت، آسیب جدی به تولید فرش دستباف در استان کردستان وارد کرده‌است.
وی عنوان می‌کند: ازنظر رنگ‌آمیزی نیز برخی دلالان و بازاریان برای تولید راحت‌تر و ارزان‌تر، دست به استفاده از رنگ شیمیایی می‌زنند و این فرش را باعنوان فرش اصیل کردستان، به خارج از کشور صادر می‌کنند. خریدار پس از استفاده از چنین فرشی، به کیفیت پایین آن پی‌می برد و دیگر به‌سراغ فرش کردستان نمی‌آید؛ خارجی‌ها برای فرش اصیل کردستان هزینه می‌کنند، نه برای فرش‌های بی‌کیفیت.
این فعال حوزه فرش دستباف با بیان اینکه مدیریت نامناسب در حوزه فرش کردستان، به عاملی برای پایین آمدن سطح تولید دراستان تبدیل شده‌است، تصریح می‌کند: درصورت تولید «صفر تا صد» فرش کردستان به شیوه گذشته، علاوه بر اشتغال‌زایی مناسب، می‌توان بازار پر رونقی نیز برای آن ایجاد کرد.
زیان اعمال تغییرات سطحی
فقیری با اشاره به تغییر طرح و نقشه‌های امروزی که بیشتر سطحی است، اظهار می‌کند: این طرح‌ها ماندگار نیست، چراکه اصالت ندارد. بنابراین خیلی موردپسند خریداران قرار نمی‌گیرد. وی ادامه می‌دهد: برخی فعالان و فروشندگان این حوزه، با تغییرات خود فرش اصیل کردستان را نابود کرده‌اند و سبب کاهش آوازه این فرش در دنیا شده‌اند و به صادرات این محصول نیز ضربه اساسی وارد کرده‌اند. همه این عوامل سبب شد چین، هند و افغانستان بازار فرش را از ایران بگیرند، چراکه ما در تولید فرش دستباف کم گذاشته‌ایم و خریدار این را می‌فهمد.
فقیری می‌افزاید: پشم اصیل، رنگ طبیعی، طرح و نقشه مناسب و... نکاتی است که اگر درآنها کم‌کاری صورت گیرد، خریدار متوجه آن می‌شود. نقش ماهی درهم، گل و بلبل و... نقش‌های اصیلی است که جای خود را به طرح‌های سطحی داده‌اند. نقشه‌های اصیل فرش کردستان درحال‌حاضر در موزه‌های جهان نگهداری می‌شود، اما این روزها در داخل استان درحال از بین رفتن است.
وی به تغییر اندازه فرش نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: این تغییرات نیز براساس قاعده خاصی نیست. آمریکای شمالی مشتری فرش‌های کوچک و چین مشتری فرش بزرگ استان کردستان هستند.
دلایل کاهش صادرات
این فعال فرش دستباف در کردستان همچنین اظهار می‌کند: در کنار مدیریت نامناسب فرش دراستان، باید به نداشتن نماینده در اتاق صادرات فرش کشور نیز به‌عنوان یکی از مشکلات اساسی اشاره کرد.
فقیری می‌گوید: کردستان، به‌عنوان یکی از قطب‌های تولید فرش دستباف، نماینده‌ای در اتاق صادرات ندارد که برای فروش دسترنج بافندگان کردستانی تلاش کند؛ معضل بزرگی که سبب کاهش صادرات فرش استان شده‌است.
وی عنوان می‌کند: وجود چنین شرایطی، زمینه‌ساز حضور بیش‌از پیش دلالان برای خرید فرش از بافندگان کردستانی شده‌است. به‌عنوان مثال، یک فرش ۶متری از بافنده به قیمت ۱۵میلیون‌تومان خریداری می‌شود و اما دلالان همین فرش را درحدود ۵۰میلیون به‌فروش می‌رسانند.
فقیری نبود مدیریت مناسب دراین حوزه را اصلی‌ترین عامل مشکلات موجود در زمینه تولید فرش دستباف کردستان می‌داند و ادامه می‌دهد: مهم‌ترین دلیل کاهش صادرات، نداشتن سود مناسب برای بافنده، اختصاص نیافتن تسهیلات حمایتی به بافنده و تولیدکننده واقعی، بیمه نشدن بافندگان و... نبود مدیریت موثر است.
مزیت راه‌اندازی خوشه فرش
مسئول توسعه خوشه فرش دستباف کردستان نیز دراین زمینه به خبرنگارهمشهری می‌گوید: ۱۴خوشه فرش در کشور راه‌اندازی شده‌است که در استان‌های فارس، قم، زنجان، همدان، لرستان و چهارمحال‌وبختیاری فعال هستند.
«رحمت‌الله علاقبندان» می‌افزاید: راه‌اندازی خوشه فرش دستباف باهدف همگرایی شبکه‌های مرتبط با این هنرصنعت، اقدامی تأثیرگذار در راستای اعتلا و توسعه فرش دستباف به‌حساب می‌آید و ضروری است.
وی اضافه می‌کند: ۹۰هزار بافنده در حاشیه شهرها و روستاهای استان فعالیت می‌کنند که سالانه حدود ۱۸۰ هزارمترمربع فرش می‌بافند.