همشهری- سیدمحمد فخار: ترک‌های ایجاد شده در آثار تاریخی اصفهان پس از ۴۰۰ سال برپایی آثاری که از سنگ و خشت و ساروج ساخته شده حالا دارند فریاد می‌زنند که خطر فروریختن در کمین است. این روزها بلایی این آثار ارزشمند را تهدید می‌کند که ریشه در اقدامات نادرست مدیریتی اصفهان دارد.
مطابق اعلام وزارت نیرو، هم‌اکنون ذخیره سد زاینده‌رود حدود ۲۷۰ میلیون مترمکعب است. از سوی دیگر مطابق پیش‌بینی هواشناسی میزان بارندگی‌ها در سرشاخه‌های زاینده‌رود طی پاییز امسال مناسب نخواهد بود. زمانی که تراز آب از ۲۰۰ میلیون کمتر می‌شود، آب قابل استفاده نخواهد بود؛ بنابراین امروز تنها حدود ۷۰ میلیون مترمکعب برای تامین آب شرب و صنعت جمعیت بالغ بر ۷ میلیون نفر ۴ استان، پشت سد زاینده‌رود ذخیره است و از سوی دیگر آثار فرونشست با خشکی زاینده‌رود روزبه‌روز در حال پیشروی است. گزارش سازمان زمین‌شناسی اصفهان نشان می‌دهد امروز آثار فرونشست به‌صورت ترک‌های بسیار در مناطق مسکونی و بناهای تاریخی واضح شده، اما اگر به‌طور اساسی چاره‌اندیشی نشود، با حذف صورت مسئله و تکذیب‌هایی که درباره فرونشست اصفهان می‌شود، در سال‌های پیش‌رو تنها فقط نامی از اصفهان به‌عنوان نصف جهان باقی می‌ماند.
از طرفی طی سالیان گذشته ترک‌های فرونشست در پل‌های تاریخی اصفهان مرمت و به نوعی ترمیم شده، اما از فرونشست این پل‌ها در پی و پایه پل‌ها نباید غافل شد. با وجود این برای جلوگیری از پیشروی ترک‌های فرونشست در پل‌های تاریخی اصفهان باید جریان زاینده‌رود دائمی شود. البته به اعتقاد کارشناسان سازمان محیط‌زیست، ۵۰ تا ۷۰ هزار سال زمان نیاز است تا زمین پس از فرونشست به عمق یک سانتی‌متر خود را بازیابی کند؛ به همین دلیل سازمان ملل تأکید دارد درصورت فرونشست زمین به عمق ۴میلی‌متر در هر کشوری، کمیته مهار این بحران به ریاست بالاترین مقام اجرایی آن کشور
تشکیل شود.
شاهدی بر فرونشست حوالی زاینده‌رود
ترک‌هایی که در پل‌های زاینده‌رود خشک شده وجود دارد، اگرچه نیاز به‌کار کارشناسی بیشتر دارد، اما شواهدی دیده می‌شود که اثبات می‌کند این ترک‌ها نشان از فرونشست شدید در حوالی رود خشک شده است. اول دی ۹۸ بخشی از خیابان میرفندرسکی به عمق ۳ متر فرونشست کرد و گودالی به عمق ۳ متر در ۸ متر ایجاد شد. فاصله این چاله از زاینده‌رود خشک شده و پل خواجو کمتر از ۲۰۰ متر بود و به وضوح نشان داد فرونشست در زمین‌های اطراف پل‌های تاریخی اصفهان تا چه اندازه جدی است.
نگرانی‌های کارشناسان
پدیده فرونشست، پایین رفتن تدریجی سطح زمین است که دلیل اصلی آن برداشت بی‌رویه از سفره‌های آبی زیرزمینی است. در سال‌های گذشته این پدیده با توجه به مصرف بی‌رویه آب، تبدیل به مسئله‌ای حاد شده است که بیشتر دشت‌های ایران را تهدید می‌کند. تداوم خشکسالی، کاهش بارندگی‌ها و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی در دهه‌های اخیر باعث شده تا از حدود ۶۰۰ دشت کشور بیش از ۴۰۰ دشت در شرایط بحرانی فرونشست زمین قرار گیرند.
در این زمینه استان‌های اصفهان، فارس، کرمان، خراسان‌رضوی و خراسان‌جنوبی در صدر مناطق دارای بیشترین تعداد دشت ممنوعه از نظر برداشت منابع آبی هستند.
بدین‌ترتیب تهدید و آسیب‌های جبران‌ناپذیر به سازه‌ها و تاسیسات شهری، خطوط انتقال نیرو، ساختمان‌ها و به‌ویژه بناهای تاریخی ازجمله نگرانی‌های کارشناسان برای آینده پیشروی اصفهان بر اثر برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و روند رو به رشد پدیده فرونشست زمین است.
خطر در کمین بناهای ارزشمند
امسال زاینده‌رود وارد بیستمین سال خشکی خود شده و حدود ۲ دهه است که مردم اصفهان این رود را به‌صورت دائم پر آب نمی‌بینند. با توجه به نزدیکی مناطق کشاورزی به محدوده شهر اصفهان و وجود آثار متعدد تاریخی در بافت تاریخی اصفهان، تداوم خشکی زاینده‌رود از یک‌سو و استفاده بی‌وقفه از آب‌های زیرزمینی به‌ویژه برای کشاورزی سنتی می‌تواند تهدیدی جدی برای آثار تاریخی اصفهان باشد.
در این آثار که در قلب دشت تاریخی اصفهان قرار دارند و متناسب با اقلیم نیمه‌خشک اصفهان با مصالحی همچون خشت و آجر بنا شده، ایجاد پدیده فرونشست در کنار تهدید جان و مال شهروندان می‌تواند تبعات خطرناکی برای بناهای ارزشمند نصف جهان باشد.
ترک‌های موجود در سی‌وسه پل
ترک‌های موجود در پل مارنان، پل خواجو و سی‌وسه پل نشان از نشست نامتقارن در این منطقه دارد. بخش شمالی سازه‌ها بیشتر از بخش جنوبی سازه‌ها، در حال نوعی فرونشست نامتقارن است که اگر کل سازه به یک اندازه نشست می‌کرد، امروز هیچ ترکی دیده نمی‌شد. اما سؤال است که چرا سازه زمانی که طی ۴۰۰ سال گذشته زاینده‌رود جاری بود، درگیر نشده بود؟ این سازه با ملات گِل و گچ و ساروج ۴۰۰ سال دوام آورده، اما بعد از خشکی زاینده‌رود درگیر ترک شده است. سمت غرب و شرق این پل ترک‌های فرونشستی دیده می‌شود و از سوی دیگر نشست در دیواره شمالی پل خواجو (سمت خیابان کمال اسماعیل) بیشتر از دیواره جنوبی پل(به سمت بلوار آینه خانه و میدان فیض) است و این ناشی از نشست نامتقارن در این پل است.
فرونشست هنوز به پل‌ها نرسیده
وضعیت «دشت مهیار»، «دشت اصفهان»، «دشت کاشان» و «دشت اصفهان-برخوار» بسیار نگران‌کننده است. مرکز کلانشهر اصفهان نیز در جنوب آبخوان دشت اصفهان -برخوار واقع‌شده و فرونشست به‌مرور به‌صورت هلالی از شمال غرب تا شمال شرق اصفهان به سمت مرکز این شهر در حال پیشروی است.
البته در ناحیه پل‌های تاریخی و بستر رودخانه زاینده‌رود فعلاً فرونشست وجود ندارد، اما به‌طور کلی پل‌ها و بستر آنها به مرور زمان دچار آب‌شستگی و فرسایش می‌شوند و نیازمند اقدامات حفاظتی و مرمتی مستمر هستند؛ پل‌های تاریخی اصفهان نیز از این قاعده مستثنا نیستند.
مرگ گیاهی و جانوری
فرونشست زمین در اصفهان به ۵/۱۶ سانتی‌متر در سال رسیده و این امر آسیب جدی به زیرساخت‌های اصفهان وارد می‌کند.
هم‌اکنون از مجموع ۶۰۵ دشت کشور ۳۰۰ دشت دچار بحران فرونشست هستند، اما موضوع فرونشست زمین در اصفهان به حادترین وضع ممکن رسیده است. فرونشست همچون زلزله‌ای است که به مرور زمان اثراتش را شاهد خواهیم بود. زمانی که شکستگی‌ها و شکاف‌ها به سطح زمین رسید تازه متوجه می‌شویم که در منطقه‌ای فرونشست اتفاق افتاده و آن زمانی است که آبخوان، آسیب دیده و نابود شده است. متأسفانه اگر در منطقه‌ای فرونشست رخ دهد و آبخوان بمیرد، حیات گیاهی و جانوری منطقه از بین خواهد رفت.