همشهری- ستاره حجتی: اینجا بیشاپور است؛ شهری باستانی برجا مانده از عصر ساسانی، دورانی طلایی از هنر و معماری ایران و سرشار از تحولات سیاسی و اجتماعی در کشورمان. بیشاپور محوطه تاریخی وسیعی است که تا رسیدن به ثبت جهانی یک دهه پرتلاش و پرچالش را ازسر گذراند تا سرانجام در سال ۱۳۹۷ به ثبت‌جهانی رسید.
یکی از دشواری‌های پیش روی شهرباستانی بیشاپور که چندین دهه با آن روبه‌رو بوده، خاکسپاری درگذشتگان اهالی روستاهای پیرامون شهر بیشاپور در محوطه یا همان عرصه آن است که با زیرپا گذاشتن قانون‌ها و موازین میراث‌فرهنگی، همچنان ادامه دارد و به‌گفته فعالان حوزه میراث‌فرهنگی، ادامه این تدفین‌ها در نبود نظارت و سرکشی‌های مرتبط از این محوطه می‌تواند مشکلاتی را به‌دنبال داشته باشد؛ موضوعی که اندکی پس از ثبت‌جهانی اثر کم شده بود، اما پس‌از همه‌گیری ویروس کرونا و بالا رفتن نرخ مرگ‌ومیر، خاکسپاری درگذشتگان اهالی دراین محوطه افزایش پیدا کرده‌است.
اما این تنها چالش بیشاپور نیست؛ پیش‌تر مرمت غیراصولی بقعه‌ای واقع دراین محوطه و همچنین جاده آسفالته که از این محوطه می‌گذرد، به حریم بنایی که در ابتدای دهه نخست قرن ۱۴ هجری به ثبت‌ملی و در انتهای همان قرن به ثبت جهانی رسید آسیب زد و سیما و منظرش را مخدوش کرد.
ویژگی‌های معماری
شهر بیشابور که معماری‌اش را با ویژگی‌های دوره پارتی می‌شناسیم، با روش مهندسی یونانیان در زمینی مستطیل به‌گونه‌ای طراحی شد که ۴ دروازه و ۲ خیابان آن، یکدیگر را قطع می‌کردند. یکی از خیابان‌ها در جهت شمال به جنوب و دیگری شرق به غرب است و هرکدام در انتها به یکی از دروازه‌های شهر منتهی می‌شده‌اند.
دروازه غربی، ورودی اصلی شهر بوده‌است. همچنین این شهر از ۲ بخش اصلی ارگ سلطنتی شامل آثار شاخصی مانند معبد آناهیتا، تالار تشریفات شاپور، ایوان موزائیک، کاخ والریانوس و منطقه عامه‌نشین شامل خانه‌های مسکونی، گرمابه، کاروانسرا و بازار تشکیل شده‌است.
این شهر از یک‌سو با کوه و رودخانه و ازسوی دیگر با دیواره‌های قلعه و خندق محافظت می‌شده‌است. بیشاپور در کنار دره چوگان و رودخانه شاپور واقع و فاصله آن تا کازرون حدود ۲۰ کیلومتر است.
چرا بیشاپور مهم است؟
یک باستان‌شناس درباره ویژگی‌های این شهر باستانی می‌گوید: بیشاپور یا شهر «بِه اَندیوک شاهپور» از نخستین شهرهای ساسانیان در هنگام برآمدن آنان به‌شمار می‌آید؛ شهری که در زمان آبادانی، سرآمد شهرهای زمان خود بوده‌است. این شهرباستانی پیش‌از آبادانی «گازران» یا همان کازرون کنونی، دارای کاخ‌ها و بناهای یادمانی بسیاری بوده‌است که بعدها آتش آن را ویران کرد.
«عیسی موحدی» می‌افزاید: سال‌ها از کاوش‌های باستان‌شناسان فرانسوی «ژرژ سال» و «رومن گیرشمن» که زمینه‌ساز پدیداری شهر گم‌گشته «به اَندیوک شاهپور» شدند، می‌گذرد. «علی‌اکبر کارگر سرفراز» از نخستین باستان‌شناسان ایرانی بود که کاوش در بقایای این کهن‌شهر را پی‌گرفت و پس از او، گاه‌گداری گمانه‌ای ناچیز دراین محوطه زده شد.
وی ادامه می‌دهد: با این همه، بزرگی کاوش‌های گروه فرانسوی بر دیگر کاوش‌های پس از آن سایه افکنده‌است. «رومن گیرشمن» برای اسکان گروه کاوش خود، خانه‌ای همسو با روح محوطه با مصالح بومی برپا کرد. همان‌گونه که اسلاف او و دیگران برای اسکان در شوش دژی یا قلعه‌ای متناسب با منظر فرهنگی آن ساختند، اما در سال‌های گذشته برای نوسازی و ثبت‌جهانی این مکان را تخریب کرده و درحال اجرای موزه‌ای مدرن هستند.
موحدی عنوان می‌کند: ساختمان بنیاد نهاده شده به دست گیرشمن فرانسوی خود بخشی از تاریخ بیشاپور به‌شمار می‌رفت که می‌شد از آن به‌عنوان موزه کاوشگران فرانسوی بهره برد و تاریخ بیشاپور از بنیاد تا پدیداری دوباره را درآن به‌نمایش گذاشت و همسو با منظر فرهنگی شهر، بخش‌هایی برای گسترده شدن به آن افزود.
این باستان‌شناس اظهار می‌کند: بیشاپور از مجموعه آثاری است که از دوره ساسانی در مرزهای فعلی کشور باقی مانده‌است؛ مجموعه‌ای با ویژگی‌های منحصربه‌فرد. اگر آسیب‌هایی که این محوطه تاریخی را تهدید می‌کند، ادامه پیدا کند و بازرسان یونسکو آن را ببینند، بی‌گمان تهدیدی برای خروج این مجموعه از فهرست ثبت‌جهانی خواهد بود.
موحدی تصریح می‌کند: با توجه به این که کاوش‌های این منطقه هنوز تکمیل نشده، تدفین درگذشتگان اهالی، این احتمال را تقویت می‌کند که بخشی از این اثر ازبین رفته یا لااقل دسترسی به بخش‌هایی غیرممکن شده باشد.
وی همچنین می‌گوید: اگر عکس‌های ۱۰۰ سال قبل بیشاپور یا تصاویر نقاشی شده سیاحانی که در دوره قاجار به ایران سفر کرده‌اند را با عکس‌های امروزی مقایسه کنید، خواهید دید آنچه برای بیش‌از ۱۵قرن استوار مانده‌بود، طی ۱۵۰ سال چیزی از آن باقی نمانده‌است.
***
اگرچه مسئولان حوزه میراث‌فرهنگی، تا پیش از همه‌گیری ویروس کرونا هرسال اعداد قابل‌توجهی از میزان بازدید گردشگران از این محوطه جهانی ارائه می‌دادند، اما برخی کارشناسان معتقدند گردشگری بی‌نظارت طی سال‌های اخیر و به‌ویژه پس از تبلیغات حاصل از ثبت‌جهانی، به یکی از عوامل تخریب این اثر تبدیل شده‌است. حالا اما بیشاپور است و ستون‌های تاریخی که به‌جای نیمکت استفاده می‌شوند؛ بیشاپور است و تاریخی که می‌تواند با ادامه این روند برای همیشه فراموش شود.