همشهری- زهرا کریمی: براساس آخرین آمارها، تهران حدود ۲۱۰۰ مکان بی‌دفاع شهری دارد. برای ایجاد امنیت شهروندان و استفاده بهینه از این فضاها تاکنون حدود ۱۸۰۰ نقطه با مساعدت شهروندان و مسئولان شهری ساماندهی شده و به بهره‌برداری رسیده است، اما هنوز هم کم نیستند محدوده‌های بزرگ رهاشده شهر تهران که با معضلات اجتماعی مثل بزهکاری و کارتن‌خوابی روبه‌رو هستند. ساماندهی فضاهای بی‌دفاع شهری، یکی از اولویت‌های مهم مدیریت شهری جدید است؛ موضوعی که با توجه به تأکید علیرضا زاکانی، شهردار تهران بر تحقق عدالت شهری نیز به‌صورت جدی در دستور کار قرار گرفته است. حال از ۳ کمیسیون معماری و شهرسازی، برنامه و بودجه و همچنین فرهنگی و اجتماعی شورای اسلامی شهر خبر می‌رسد برای این منظور، روی مشارکت شهروندان حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند. این درصورتی است که مناطق جنوبی شهر بیشترین فضاهای بی‌دفاع شهری را دارند؛ درحالی‌که برحسب تراکم جمعیتی می‌توانند فرصت مناسبی برای افزایش سرانه‌های خدماتی، فضای سبز، گردشگری، آموزشی و درمانی باشند.
بازگرداندن امنیت با بهسازی محیطی
بافت‌های فرسوده بلاتکلیف، خانه‌های خالی از سکنه، زمین‌های بایر بدون کاربری معین و معادن شن و ماسه پلمب‌شده مستعد جذب آسیب‌های اجتماعی هستند. نمونه آنها را در محله‌هایی مثل امامزاده یحیی و عودلاجان منطقه ۱۲، خلیج‌فارس و سعیدآباد منطقه ۱۸ و محدوده بی‌بی‌شهربانو در منطقه ۲۰ به وضوح می‌توان دید. در همین راستا ناصر امانی، عضو شورای اسلامی شهر تهران در نخستین بازدید خود از جنوب شهر به محله سعیدآباد در منطقه ۱۸ رفت و از نزدیک در جریان تأثیر گستردگی بافت فرسوده و تبدیل‌شدن بخش زیادی از آنها به فضاهای بی‌دفاع شهری قرار گرفت. به اعتقاد او، محله‌هایی مانند سعیدآباد که در حاشیه تهران واقع شده، فضاهای بی‌دفاع شهری بسیار دارند و با شناسایی این فضاها می‌توان اقدامی برای نوسازی بافت فرسوده و بهسازی محیطی انجام داد و با اقدامات متناسب با مناطق، امنیت را به محله‌های محروم بازگرداند.
نرگس معدنی‌پور، رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای اسلامی شهر تهران هم یکی از سرفصل‌های کاری این کمیسیون را بررسی وضعیت فعلی فضاهای بی‌دفاع شهری شناسایی‌شده، عنوان می‌کند. او می‌گوید: «پیش از هرکاری باید ابتدا فضاها را به دقت بشناسیم. اقدمات فوری و هیجان‌زده می‌تواند فقط باعث کوچ آسیب‌ها از یک‌محله به محله دیگر شود. بنابراین در این مسیر باید شورایاران و شهرداران مناطق همراه شوند، فضاهای شناسایی‌شده را معرفی کرده و سپس همراه کارشناسان و ایده‌پردازان، به طرح‌های قابل اجرا که فواید حداکثری و مضرات حداقلی دارند، برسیم.» معدنی‌پور می‌گوید که اگرچه در سال‌های گذشته در این‌باره اقداماتی انجام شده اما هنوز برای رفع مشکلات نیاز است تا فضاهای بی‌دفاع شناسایی‌شده دوباره بررسی و ارزیابی شوند.
نقش پررنگ شهروندان در شناسایی نقاط بی‌دفاع شهری
تعریف فضاهای بی‌دفاع شهری در مناطق مرکزی با فضای بی‌دفاع شهری در مناطق حاشیه‌ای تهران فرق دارد. فضاهای بی‌دفاعی که در مناطق حاشیه تهران واقع شده‌اند بستگی به میزان منابع طبیعی دارد. این مناطق به‌دلیل وجود میزان قابل‌توجهی از منابع طبیعی با مشکل فضاهای بی‌دفاع شهری به لحاظ کاربری شهرسازی و نبود ایمنی لازم اجتماعی روبه‌رو هستند. اغلب این فضاها تبدیل به کلونی کارتن‌خواب‌ها و معتادان شده‌اند.
به‌عنوان نمونه، سال‌های طولانی زمین سه‌ونیم هکتاری در محدوده بازارآهن، در حد فاصل دو محله پرتراکم سیزده‌آبان و صالح‌آباد شرقی در جنوب شهر فضای بی‌دفاع شهری بود. اما اکنون با توجه به مطالبه شهروندان و اقدامات صورت‌گرفته، این زمین در حال تبدیل به بوستان دوستدار کودک است. همچنین طرح دیگری در شمال تهران در محدوده محله فرحزاد برای این روددره درنظر گرفته شده تا ضمن تبدیل به محل گردشگری فرامنطقه‌ای (اکوپارک)، کاهش آسیب‌های اجتماعی و عدم‌حضور معتادان در آن، رقم بخورد. محدوده کوه بی‌بی‌شهربانو در منطقه ۱۵ و ۲۰ تهران نیز نمونه دیگری از این دست فضاهاست که با وجود وسعت بزرگ در جنوب شرقی پایتخت، مکانی چهارفصل برای جولان افراد متجاهر و بزهکار به‌حساب می‌آید؛ جایی که تبدیل به یکی از محل‌های توزیع موادمخدر شده است. این کوه اما به لحاظ ارزش تاریخی که دارد، با بازآفرینی فضا و تعریف کاربری گردشگری می‌تواند به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری منبع درآمد پایدار باشد. برای شناسایی نقاط این فضاها نقش مشارکت شهروندان با شهرداران نواحی در شناسایی و معرفی فضاها قابل کتمان نیست و با این تفاسیر می‌توان از سازمان‌های دیگری همچون کلانتری، مراکز بهداشت، شورایاری‌ها، بهزیستی، سمن‌ها، نیکوکاران و نیروهای مردمی دعوت کرد.
فضاهای بی‌دفاع در شمال و جنوب
یکی دیگر از فضاهایی که چند سالی بستر آسیب اجتماعی و بزه در شهر شده بود، حاشیه داخل مسیل‌های شمال شهر است. مسیل رودخانه ولنجک و رودخانه مقصودبیک در تجریش ازجمله این نقاط در شهر است که بنا به درخواست و مشارکت شهروندان با شهرداری منطقه، آسیب‌های اجتماعی آنها کمتر از قبل شده است. شهرداری منطقه یک، نیز به همشهری خبر داده در قالب پروژه پلازای صالحیه، اجرای طرحی را برای ساماندهی زیرپل تجریش که هم محل دپوی زباله شده و هم تجمع کارتن‌خواب‌ها، در دستور کار قرار داده است. در بخش شرقی خیابان خزانه بخارایی منطقه ۱۶ نیز ۶۰ هکتار فضای سبز همچنان بدون استفاده مانده و به نوعی بی‌دفاع محسوب می‌شود؛ فضایی که زیر دکل‌های برق فشار قوی محصور شده است. جالب اینجاست که ۵۵ هزار نفر ساکن ۲ محله خزانه و شهرک شهید بعثت، در میان شهروندان تهرانی جزو آن دسته هستند که کمترین میزان برخورداری از فضای سبز و فضاهای ورزشی را دارند. البته دست مدیریت شهری برای انجام هر نوع اقدامی در فضای سبز ۶۰ هکتاری کنار نیروگاه برق بعثت کوتاه است؛ چراکه اداره بهداشت و درمان استان تهران نیز هرگونه فعالیت انسانی و اقدام اجرایی در این محدوده را ممنوع اعلام کرده است.
بهره‌برداری از بوستان ایرانیان پیش از زمستان
از میان فضاهای بزرگ بی‌دفاع شهری یکی حسابی سرآمد شده است؛ محدوده‌ای ۴۰ هکتاری در همجواری خلازیر؛ واقع در جنوب تهران. خبر خوش اما این است که رئیس سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران می‌گوید، ۱۶ هکتار از این محدوده در قالب «فاز اول بوستان ایرانیان» پیش از رسیدن فصل زمستان به بهره‌برداری می‌رسد. علی‌محمد مختاری، این نوید را به پایتخت‌نشینان می‌دهد و می‌گوید: «فاز دوم این بوستان هم در مساحت ۲۴ هکتار پس از تملک اجرایی می‌شود.» ماجرای ساخت بوستان ایرانیان به سال ۹۲ بازمی‌گردد؛ همان سالی که طی مراسمی با حضور مدیران شهری کلنگ احداث این بوستان در جنوبی‌ترین نقطه تهران به زمین زده شد؛ محدوده‌ای که از شمال به بلوار شقایق، از جنوب به بزرگراه آزادگان، از شرق به خیابان سهیل جنوبی و خلازیر و از غرب هم به بزرگراه آزادگان منتهی می‌شود. زمین بایری که وقتی تابلوی بزرگ با نمایی از فضای سبز و زیبا در آن نصب شد، اهالی محله دولتخواه به امید رسیدن روزهای خوش لحظه‌شماری کردند. قرار بود در این بوستان نمادی از هر استان نصب شود و از این‌رو نام ایرانیان برایش انتخاب و تصمیم برآن شد تا این بوستان «اکوموزه» باشد. طراحی بوستان هم با الهام از شیوه‌های معماری و باغ‌سازی ایرانی ـ اسلامی صورت گرفت. اما بیش از ۸ سال است که اهالی جنوب پایتخت منتظر قیچی شدن روبان این پروژه بزرگ پایتخت و رویش فضای سبز در فضاهای بی‌دفاع هستند. به همین‌خاطر، هنوز که هنوز است در گوشه و کنار آن، به جای آنکه شاهد جنب‌وجوش خانواده‌ها و بازی کودکان باشیم، اغلب معتادان و کارتن‌خواب‌هایی را می‌بینیم که اینجا را پاتوق کرده‌اند.
ایوب رحیمی از ساکنان قدیمی محله دولتخواه می‌گوید: «فضای خالی و نبود روشنایی کافی این فضا را به محل امنی برای معتادان و حتی سارقان تبدیل کرده است. حتی طی سال‌های اخیر کارگاه‌های صنعتی در آن ساخته شده و همه این عوامل، آرامش شهروندان را سلب کرده است.» مشکلات زیست‌محیطی پروژه هم مردم را آزار می‌دهد که رحیمی با تأیید این موضوع می‌گوید: «هرسال در فصل پاییز با وزش باد گردوغبار می‌شود و خیلی از اهالی دچار مشکلات تنفسی شده‌اند.»
۵۶ درصد پیشرفت عمرانی
بوستان ایرانیان در مجموع ۴۰ هکتار مساحت دارد که به‌گفته رئیس سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران، شهرداری ۱۶ هکتار آن را تملک کرده است. علی‌محمد مختاری در گفت‌وگو با همشهری از پایان مشکلات این محدوده و پروژه خبر می‌دهد و می‌گوید: «املاک اختصاص داده شده به این پروژه معارضانی دارد که تاکنون مدیریت شهری موفق شده ۱۶ هکتار آن‌را تملک کند؛ بنابراین فاز اول در ۱۶ هکتار از خرداد امسال شروع شده است و کارها در دوشیفت با سرعت پیش می‌رود و تاکنون حدود ۵۶ درصد پیشرفت عمرانی داشته است.» شهردار تهران تأکید دارد افزایش امکانات رفاهی، خدماتی و... در مناطق محروم و کم برخوردار در اولویت قرار گیرد. مختاری هم در صحبت‌هایش به این موضوع اشاره و عنوان می‌کند: «با توجه به سیاست شهردار تهران، عمده فعالیت‌ها در مناطقی با بافت فرسوده و متراکم که سرانه خدماتی پایین دارند، متمرکز شده است و از این‌رو تکمیل فاز اول بوستان ایرانیان را در منطقه ۱۹ در اولویت قرار داده‌ایم.» به‌گفته او، بهره‌برداری از فاز اول این بوستان موجب افزایش سرانه خدماتی، تفریحی و فضای سبز منطقه می‌شود.
امکانات فاز اول بوستان ایرانیان
زمین چندمنظوره ورزشی اعم از زمین فوتبال گل‌کوچک، زمین بسکتبال، زمین والیبال، بدمینتون، ایستگاه تندرستی و سلامت، فضای بازی پینگ‌پنگ، زمین بازی‌های آیینی، زمین بازی کودکان، پیست دوچرخه‌سواری، ۲ چشمه سرویس بهداشتی، نمازخانه، آبنما و... بخشی‌هایی از امکانات فاز اول بوستان ایرانیان است که به‌گفته رئیس سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران قبل از فصل سرما بهره‌برداری می‌شود. مختاری به پوشش گیاهی هم اشاره و عنوان می‌کند: «در بوستان ایرانیان از پوشش گیاهی بومی و البته مقاوم و سازگار با کم‌آبی مانند زبان گنجشک، عرعر و... استفاده می‌شود. همچنین فضای سبز هم با شیوه هوشمند و قطره‌ای آبیاری خواهد شد.»