محمدرضا برازجانی-همشهری آنلاین:
بوشهر در طول تاریخ سراسر افتخارآمیز خود ۳ بار یعنی در سال‌های ۱۲۳۵، ۱۲۱۶ و ۱۲۹۴ خورشیدی ازسوی قوای نظامی و استعماری انگلیس مورد اشغال قرار گرفت، اما هربار مردم غیور و جان برکف خطه دلاورخیز جنوب، به مقابله با اشغالگران برخاستند.
دراین میان، نقش «رئیسعلی دلواری» به‌عنوان طلایه‌دار نهضت مبارزات مردم تنگستان و دشتستان از این‌رو پررنگ و حائز اهمیت است که در حمله سوم ناوگان دریایی انگلیس در ۱۷ مردادماه سال ۱۲۹۴ خورشیدی ـ که منجر به اشغال بندر بوشهر و برافراشتن پرچم بریتانیا بر فراز عمارت حکومتی شد ـ از یک‌سو توانست با سازماندهی تفنگچیان و مبارزان دلواری حملات نامتقارنی برعلیه استحکامات و اردوگاه نظامی انگلیسی‌ها در محله‌های «بهمنی» و «تنگک» بوشهر ضربات سختی بر پیکره استعمارگران وارد کند و ازسوی دیگر با پیوند عمیق و ریشه‌داری که با مرجعیت آن روز (آیت‌الله شیخ محمدحسین مجاهدبرازجانی) ایجاد کرد و منجر به صدور فتوای قیام علیه استعمارگران خارجی شد، شوری وصف‌ناپذیر درمیان مردم منطقه به وجود آورد.
شهادت مدافع وطن با دسیسه بیگانه
تلاش این سردار سربلندی در به‌کارگیری ظرفیت معتمدان و کسبه و تجار معروف بوشهر و نیز ایجاد اتحاد میان سران و خوانین ذی‌نفوذ و قدرتمند منطقه در تقویت محور مقاومت علیه بیگانگان برجسته است. این درحالی بود که دولت مرکزی ایران هیچ‌گونه حمایت و پشتیبانی از حرکت وطن‌خواهانه مجاهدان تنگستانی و دشتستانی نداشت.
شکست پی‌درپی نیروهای متجاوز انگلیسی دربرابر شبیخون رئیسعلی و یارانش، انگلیسی‌ها را برآن داشت تا این سردار وطن‌پرست را ازسر راه خود بردارند و براساس اسناد موجود، با دسیسه «هربرت چیک»، کنسول بریتانیا در بوشهر، شب سوم سپتامبر ۱۹۱۵ میلادی برابر با ۱۲ شهریورماه ۱۲۹۴ خورشیدی، ۲۷ روز پس از اشغال بوشهر، درجریان یکی از شبیخون‌ها در محله «تنگک» ناجوانمردانه از پشت مورد اصابت گلوله یکی از همرزمان خائن خود قرارگرفت و در ۳۴ سالگی به شهادت رسید. +
پیکر رئیسعلی دلواری پس از تشییع و با حضور پدرش، «زائرمحمد» کدخدای دلوار، در جوار امامزاده‌ای در «گورک سادات» به امانت نگهداری و ۶ ماه بعد به نجف‌اشرف منتقل و در قبرستان «وادی‌السلام» به خاک سپرده شد. به پاس رشادت‌ها و مبارزات وطن‌پرستانه این شهید سرافراز، ۱۲ شهریورماه که سالروز شهادت رئیسعلی دلواری است، به‌عنوان «روز مبارزه با استعمار» در گاه‌شمار کشور به ثبت رسیده‌است.
نقش فراموش شده سایر سران نهضت جنوب
در دهه‌های اخیر برخی آثار فرهنگی پیرامون حماسه رئیسعلی دلواری و یارانش منتشر شده‌است که یکی از آنها سریال «دلیران تنگستان» بود که در سال ۱۳۵۴ به کارگردانی «همایون شهنواز» و براساس کتابی به همین نام نوشته «فریدون رکن‌زاده آدمیت» تولید شد، اما بخش زیادی از مجاهدت دشتستانی‌ها و سایر سران قیام جنوب پس از شهادت رئیسعلی دلواری درمقابله با استعمارگران نادیده گرفته شد، به‌طوری‌که نقش ماندگار دلیرمردی‌های مردان نام‌آوری چون شهید «میرزامحمدخان غضنفرالسلطنه برازجانی»، «زائرخضرخان اهرمی» و «شیخ حسین‌خان چاهکوتاهی» در دوران پس از شهادت رئیسعلی و به‌ویژه در جنگ «سربست چغادک» یا حضور عشایر غیور و شیرزنان روستای «لرده» دشتستان درمقابله با قشون اعزامی انگلیس به ارتفاعات «گیسکان»، به تصویر کشیده نشد.
این موضوع بیشتر به‌دلیل دخالت دربارپهلوی در نگارش فیلمنامه سریال دلیران تنگستان و ممانعت از نقش مجاهدانی مانند شهید غضنفرالسلطنه برازجانی رخ داد، به‌طوری‌که مرحوم «محمدحسن مطهری» در یادداشتی با عنوان «دلیران برازجان در سریال دلیران تنگستان فراموش شده‌اند» در روزنامه کیهان شماره۹۸۴۷ مورخه ۷اردیبهشت‌ماه ۱۳۵۵خورشیدی، به این اقدام شنیع ضدتاریخی و فرهنگی رژیم پهلوی اعتراض کرد.
سند تجاوز انگلیس به ایران در معرض تخریب
هرچند خوی استعماری انگلیسی‌ها، که در طول تاریخ همواره بدخواه ملت ایران بوده‌اند و تلاش کرده‌اند مفاخر علمی، فرهنگی و دفاعی کشورمان را به مدد جنگ رسانه‌ای و با طرح شایعات بی‌اساس و بی‌پشتوانه از سپهرفرهنگی کشور حذف کنند بر کسی پوشیده نیست، اما ازسوی دیگر هم نباید از بی‌تدبیری برخی دست‌اندرکاران نسبت به این رویه ناصواب در قبال تاریخ پرافتخارمان به سادگی گذشت. در گوشه‌وکنار بندربوشهر کم نیست آثار متعدد و متنوعی از جنایات متجاوزان انگلیسی، مانند قبرستان انگلیسی‌ها در محله بهمنی، که به‌حال خود رها شده‌اند و براثر عوامل جوی و انسانی درمعرض تخریب و آسیب جدی قرار گرفته‌اند. این قبرستان درسال ۱۳۷۹ ازسوی اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان بوشهر در فهرست آثارملی به ثبت رسیده‌است. این درحالی است که این محدود درحال تغییر کاربری به منطقه مسکونی است.
براساس عکس‌های قدیمی این قبرستان، زمانی صلیب‌های بزرگی بالای مقبره‌ها وجود داشته که اکنون هیچ اثری از آن یافت نمی‌شود. امروز در قبرستان انگلیسی‌ها تنها چند قطعه سنگ شکسته دیده می‌شود که خار و خاشاک، زباله و اجساد حیوانات و پرندگان آن را دربر گرفته، قبرها تبدیل به باغچه شده‌اند و تنها سنگ‌نبشته روی یکی از قبرها باقی مانده‌است.
بدون تردید وجود این‌گونه اسناد متقن و مستدل می‌تواند سند غیرقابل انکاری از سیاست‌های مداخله‌جویانه دولت‌های غربی درطول تاریخ ایران باشد و به‌عنوان نمایشگاهی دائمی از جنایت متجاوزان بیگانه، پیش روی جهانیان قرار گیرد؛ موضوع مهمی که به‌نظر می‌رسد همچنان مغفول مانده است و طرح و برنامه مدونی برای آن دیده نمی‌شود و تنها به اجرای برنامه‌هایی مانند برگزاری همایش و ... به‌مناسبت سالگرد شهادت رئیسعلی دلواری بسنده شده‌است.
کشف عکس واقعی رئیسعلی در آلمان
با شهادت مظلومانه رئیسعلی دلواری، این پرچمدار نهضت استعمارستیزی جنوب کشور، که ردپای توطئه‌گران خارجی و وطن‌فروشان داخلی درآن به‌وضوح مشخص است و هم راستا با سیاست‌های همیشگی و استعماری انگلیس، تا مدت‌های زیادی تصویر یا عکسی از این سردار فقید در دسترس نبود و در همه آرشیوهای ملی و خارجی با دسیسه انگلیسی‌ها اثری از آن دیده نمی‌شد، اما سرانجام با تلاش‌های «مهتاب ابراهیم‌زاده» پژوهشگر بوشهری، عکس واقعی رئیسعلی دلواری در موزه شهرداری ایالت «زالس گیترز» آلمان که زادگاه «ویلهلم واسموس» کنسول وقت دولت آلمان در خلال جنگ‌جهانی اول در ایران بود، شناسایی و در کتابی اختصاصی ازسوی این پژوهشگر منتشر شد.
مقبره‌ای که ساخته نشد
در سال‌های اخیر همواره مسئولان استان بر لزوم ساختن مقبره‌ای در خور شأن و شخصیت شهید دلواری در قبرستان وادی‌السلام نجف‌اشرف در کشور عراق تأکید کرده‌اند و وعده آن را می‌دهند، اما تاکنون اقدام چشمگیری برای ساخت آن انجام نشده‌است و مزار این شهید استعمارستیز با همان سبک و سیاق یک قرن پیش، مورد زیارت زوار عتبات‌عالیات قرار می‌گیرد. اینها درحالی‌است که در سال ۱۳۹۲ مسئولان وقت استان بوشهر اعلام کردند مقبره شهید رئیسعلی دلواری، سردار بزرگ مبارزه با استعمار پیرانگلیس، در قبرستان وادی‌السلام نجف اشرف بازسازی می‌شود. براین اساس عملیات اجرایی طرح در سال ۱۳۹۶ آغاز شد، اما تنها ستون‌های عمودی و افقی این سازه به اجرا درآمد و کار عملا در همین مرحله متوقف ماند.
دراین میان به این نکته اشاره کرد که اگرچه در ابتدا مقرر شد طراحی بنای آرامگاه شهید رئیسعلی دلواری با الهام و الگوبرداری از سبک معماری منزل این شهید در بندر دلوار ساخته شود، اما پس از گذشت حدود ۸سال، تکمیل سازه مقبره در همان مرحله اولیه متوقف شده‌است و پیگیری‌های خبرنگارهمشهری از مسئولان ستاد بازسازی عتبات‌عالیات و همچنین اداره‌کل فرهنگ و ارشاداسلامی استان بوشهر برای دریافت پاسخی روشن درباره تعیین‌تکلیف این طرح همچنان بی‌نتیجه باقی مانده‌است.