همشهری- علیرضا برازجانی: عزاداری منحصربه‌فرد و سبک خاص بوشهریها در برپایی عزا و ماتم سرور و سالار شهیدان جلوه‌های ویژه و کم‌نظیری را در ماه‌های محرم و صفر پیش روی همه گشوده که یکی از این جلوه‌های ویژه حضور و نقش پررنگ بانوان بوشهری است. هرچند این حضور فقط محدود به تعزیه اربعین نیست و ردپای آنها در همه آیین‌های عزاداری قافله دشت کربلا دیده می‌شود اما اجرای تعزیه میدانی با قدمتی بیش از ۲ قرن در ایام اربعین به‌خوبی نمایانگر حضور و ایفای نقش زنان است.
نقش محوری زنان در تعزیه
یکی از تعزیه‌خوانان برجسته و پیشکسوت تعزیه‌خوانی در استان بوشهر، با اشاره به نقش و رسالت تاریخی زنان در واقعه عاشورا، به‌ویژه حوادث بعد از عاشورا به همشهری می‌گوید: مجالس مختلف تعزیه‌خوانی در استان بوشهر در باب شهادت امام‌حسین (ع) و یارانش، به‌ویژه در دهه اول محرم و همچنین دهه آخر صفر برگزار و اجرا می‌شود که در این مجالس شبیه‌خوانان به‌صورت تمثیلی ایفاگر نقش تعدادی از شهدای مظلوم واقعه عاشورا هستند و مردم با تماشای این اجراها به یاد آنها عزاداری و ماتم‌داری می‌کنند. سیدحسین جعفری، ام‌لیلا مادر حضرت علی‌اکبر (ع)، رباب مادر حضرت علی‌اصغر (ع)، شهربانو مادر حضرت سجاد (ع)، حضرت سکینه دختر فاضل امام‌حسین (ع)، مادر حضرت قاسم‌بن‌الحسن (ع) و ام‌وهب را از مهم‌ترین نقش‌هایی می‌داند که بانوان در تعزیه و مجالس مختلف شبیه‌خوانی بوشهر اجرا می‌کنند. کارگردان هیأت تعزیه‌خوانی عاشقان ثارالله دهقاید ادامه می‌دهد: همچنین مجالس شهادت حضرت معصومه (ع) و حضرت‌رقیه (ع) و بازگشت کاروان اسرا به مدینه از تعزیه‌هایی هستند که شبیه‌خوانان زن در نقش‌های حضرت معصومه(س)، حضرت رقیه(س) و ام‌البنین مادر بزرگوار حضرت ابوالفضل العباس (ع) مشارکت فعال و برجسته‌ای دارند.
بانوان؛ ارکان عزاداری بوشهر
مسئول ثبت آثار اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی بوشهر هم در گفت‌وگو با همشهری توضیح می‌دهد: از ۷ پرونده تدوین‌شده ۴ اثر آیینی و فرهنگی، مربوط به جلوه‌ها، مراسم آیینی و رسوم مختلف عزا و شادی است که برای ثبت در فهرست آثار ناملموس فرهنگی به مرکز ارسال شده. سودابه معموری با بیان اینکه تکمیل پرونده‌ها شامل تحقیقات میدانی و کتابخانه‌ای است که در کنار مستندنگاری تصویری انجام شده، می‌گوید: هدف از ثبت آثار، ماندگاری میراث‌فرهنگی ملموس و ناملموس است زیرا با ثبت آثار، ضوابط حفاظت و حراست از آنها تغییر می‌کند و با پشتوانه و حمایت قانونی لازم، زمینه حفظ و احیای آنها نیز فراهم می‌شود. وی با بیان اینکه در تمام اجراهای تعزیه در کشور، از شبیه‌خوان مرد با روپوش و روبند خاص در نقش‌های بانوان استفاده می‌شود، می‌افزاید: زنان هنرمند بوشهری با تبحر و مهارت خاصی که زبانزد است با هنرمندی تمام به اجرای مؤثر و ماندگار نقش‌هایی چون حضرت زینب (س) و سایر اهل‌بیت (ع) که در حادثه عاشورا و حوادث پس از آن حضور داشته‌اند، می‌پردازند و این وجه تمایز از ویژگی‌های منحصر به فرد تعزیه بانوان در استان بوشهر است. آنها حتی در بهکارگیری هنروران برای ایفای نقش اهل‌بیت امام حسین (ع) از زنان سادات استفاده می‌کنند تا تأثیرگذاری بیشتری بر تماشاگران و عزاداران حسینی داشته باشند. به‌گفته معموری، نقش برجسته بانوان تعزیه‌خوان در تعزیه اربعین به‌دلیل حضور پررنگ حضرت‌زینب (س) و مرثیه‌سرایی این بانوی قهرمان کربلا در بازگشت اسرا و در کنار قبور مطهر شهدای عاشورا بیشتر به چشم می‌آید. همچنین آیین‌هایی مثل عَلَم‌کشون در شهر خورموج و مختگ‌گردانی به یاد شش‌ماهه شهید دشت کربلا از دیگر آیین‌هایی است که با نقش‌آفرینی ویژه زنان همراه است که در فهرست آثار ناملموس فرهنگی کشور به ثبت رسیده.
بنیانگذار تعزیه‌خوانی زنان در بوشهر
حاج‌حسن فخاری، پیشکسوت تعزیه‌خوانی بوشهر است که از سال‌ها پیش هیأت تعزیه‌خوانی روستای درودگاه در شهرستان دشتستان با طرح‌ها و ایده‌های او در کشور مطرح شده است. او نقطه آغاز حضور ملموس زنان در تعزیه را اینگونه روایت می‌کند: سال ۶۲ تعزیه کاروان شهادت برای نخستین بار با حضور زنان برای ایفای نقش اصلی در درودگاه اجرا شد و از این به بعد دیگر گروه‌های تعزیه‌خوانی از شبیه‌خوان زن در نقش‌های حضرت زینب(س) و سایر اهل‌بیت امام‌حسین (ع) استفاده کردند. به‌گفته فخاری، این موضوع پیش از این سابقه نداشت و در تعزیه‌های اجراشده معمولا زنان و دختران خردسال به‌صورت نمادین در خیمه‌ها فقط نقش هنروری بدون اجرا داشتند. اما در تعزیه درودگاه برای نخستین‌بار از شبیه‌خوان زن در نقش حضرت زینب (س) استفاده شد و خانم مریم رنجبر را می‌توان نخستین شبیه‌خوان زن در بوشهر نامید. او تأکید می‌کند که مجوز شرعی اجرای زنان در تعزیه از مرحوم آیت‌الله اراکی گرفته شده است.
جا پای پدر
زهرا فخاری، دخترحاج‌حسن فخاری یکی از بانوانی است که از خردسالی تاکنون در اجراهای مختلف در مجالس تعزیه‌خوانی نقش‌های متفاوتی بازی کرده. وی با بیان اینکه پدرش همیشه به‌دنبال ایده‌های نو و جدیدی در تعزیه بود و فرزندانش را از دوران شیرخوارگی به‌عنوان شبیه حضرت علی‌اصغر (ع) در اجرای تعزیه مشارکت می‌داد، به همشهری می‌گوید: در اوایل دهه ۶۰ پدرم ایده جدیدتری را اجرا کردند و به خانم رنجبر به‌عنوان شبیه‌خوان حضرت زینب (س) فرصت اجرای میدانی دادند و سال‌ها بعد هم من این اجازه را پیدا کردم تا به‌عنوان شبیه‌خوان حضرت سکینه (س) اجرای میدانی داشته باشم. در آن سال‌ها بیشتر از ۱۳ سال نداشتم. فخاری ادامه می‌دهد: وضعیت شبیه‌خوانان زن نسبت به سال‌های قبل بهتر شده چون در اوایل کار با واکنش‌هایی غیرقابل‌قبولی از سوی اطرافیان مواجه می‌شدیم. زینب‌خوانی و سکینه‌خوانی توسط مردان تعزیه‌خوان امری رایج و مرسوم بود اما مردم اجرای زنانه را برنمی‌تابیدند و به‌زعم عده زیادی این کار، ناپسند تلقی می‌شد. البته پدرم از مراجع تقلید مجوز تعزیه‌خوانی بانوان را گرفتند و بعد از تحقیق‌های زیاد و با تغییراتی که در نوع خوانش، گفتار و حرکت تعزیه به‌وجود آوردند، توانستند زمینه حضور زنان را فراهم آورند.
اجرای متفاوت زنان
این شبیه‌خوان زن با اشاره به تفاوت‌های اجرای مردانه تعزیه با اجراهای زنانه در نمایش تعزیه تأکید می‌کند که مردان برای اجرا و خوانش، دست بازتری دارند اما خانم‌ها باید طوری اجرا کنند که از نظر شرعی اشکالی نداشته باشد و تمام احساس خود را به تماشاگر انتقال بدهند و بتوانند با تأثیرگذاری خود حس واقعی نقش در حال اجرا را به بیننده منتقل کنند. فخاری با بیان اینکه موقع اجرا نوع حرکات، گفتارها و پوشش هم خیلی مهم است، می‌گوید: با این که چند سال است تعزیه نوین در حال اجراست اما باز هم در بعضی استان‌ها که برای اجرا می‌رویم با محدودیت زیاد مواجه هستیم زیرا اصلا قبول ندارند که یک خانم نقش بگیرد.
ثبت ملی تعزیه زنان و ۶ اثر دیگر
پرونده ۷ اثر میراث‌فرهنگی ناملموس برای ثبت در فهرست آثار ملی تهیه و به دبیرخانه مرکزی تهران ارسال شده است. یکی از این آثار تعزیه روز اربعین و نقش زنان در بوشهر است که همراه با پرونده دیگر شامل آیین سنتی عزای سرپا، مراسم حجله حضرت قاسم، نخستین نمایش آیینی و سنتی استان بوشهر، حلوای دارویی برای زنان زائو، درمان سنتی جاانداختن رگ گریچه (رگ کمر) و درمان سنتی ضربدیدگی و شکستگی با قیر طبیعی در دست بررسی قرار گرفته.