همشهری- یکتا فراهانی: باورهای نادرست و برچسب‌زنی به افراد دارای اختلالات روانی حتی در سطوح بسیار کم به عنوان یکی از آسیب‌های جدی در روند درمانی و مراجعه نکردن این بیماران به روانپزشکان مطرح است اما حالا در پاندمی ۲ ساله کرونا مطالعات حاکی از آن است که این افراد به دلیل همان اختلالات روانی کهنه درمان نشده بیشتر در معرض تشدید اختلالات روان و حتی مرگ قرار دارند. پیش از این، احمد حاجبی، مدیرکل دفتر سلامت روان وزارت بهداشت اعلام کرده بود افرادی که به اختلالات شدید روانپزشکی مبتلا هستند، ممکن است بین ۱۰ تا ۲۰ سال به دلیل ابتلا به این اختلال روانپزشکی عمرشان کمتر شود.
همچنین با این که قبلا اعلام شده بود که میزان شیوع اختلالات روان در کشور، حدود ۲۴ درصد است اما همین مسئول در وزارت بهداشت با استناد به مطالعات انجام شده در اواخر سال ۹۹، میزان شیوع این اختلالات به ۲۹.۷ درصد افزایش پیدا کرده، نکته مهم اینجاست که از میان این افراد، ۱۴.۹ درصد به کرونا مبتلا شده بودند. بنا بر اعلام حاجبی، میزان شیوع اختلالات روانپزشکی در افراد مبتلا به کرونا، ۳۹.۸ درصد است که نشان می‌دهد ابتلا به کرونا در این گروه خاص جمعیت هدف، شانس مسائل روانشناختی را بالا برده است.
از سوی دیگر، بر اساس اعلام محمدرضا فیاضی بردبار، مدیر گروه روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، ۲۹ درصد افرادی که مبتلا به کرونا می‌شوند دچار اختلالات روانپزشکی هستند؛ یعنی حدودا از هر سه تا چهار نفر، یک نفر مبتلا به اختلالات روانی است. او در پژوهشی که انجام داده به ترس افراد در مراجعه نکردن به روانپزشکان و تاخیر در روند درمانی آنها اشاره کرده وگفته که:« افراد مبتلا به اختلالات روانی در بسیاری از نقاط جهان به دلیل ترس از برچسب خوردن و انگ، به طور متوسط ۷ سال پس از تجربه نخستین علایم بیماری به روانپزشک مراجعه می‌کنند.»
متخصصان حوزه روان می‌گویند سوگواری‌های ناقص در دوران کرونا، ابتلای به بیماری، بستری‌های طولانی‌مدت در مراکز درمانی، قرنطینه‌های اجباری و ... مجموعه‌ای از اختلالات روانی است که در این دوره ایجاد شده و نیاز به مراجعه به روانپزشک و روانشناس را بالا برده است. حالا در این وضعیت، افراد به دلیل خلاءهای اجتماعی و فرهنگی، در دام «انگ» و برچسب‌های اطرافیان گرفتار شده‌اند؛ وضعیتی که سرعت آنها برای مراجعه به مراکز مشاوره را کند کرده است. روانپزشکان و روانشناسان می‌گویند این وضعیت، می‌تواند منجر به تشدید مشکلات روان شود.
۷۵ درصد بیماران در کنار مشکل جسمی، اختلال روان دارند
مجید صادقی، رئیس انجمن علمی روانپزشکان ایران به همین ماجرای انگ و برچسب‌زدن به افراد مبتلا به اختلالات روان، اشاره می‌کند و معتقد است که در دوران بحرانی مثل شیوع کرونا، این انگ‌ها منجر به‌خودداری از مراجعه به متخصصان روان و در نهایت تشدید بیماری می‌شود. به‌گفته او، بیماری‌های مربوط به حوزه سلامت روان، بیماری‌های شایعی هستند که افراد در طول زندگی بارها با آن مواجه می‌شوند؛ مثل اضطراب، استرس، افسردگی و... تحقیقات نشان می‌دهد، افسردگی پس از ابتلا به بیماری‌های قلبی - عروقی، دومین عامل ناتوان‌کننده افراد است. به‌گفته او، میزان ابتلا به این بیماری‌ها در دوران کرونا، افزایش پیدا کرده و همین موضوع سبب شده اهمیت مراجعه به متخصصان روان، بیشتر شود: «بیماری‌های مربوط به روان، اختلالات مزمن و طولانی‌مدتی هستند که ممکن است عملکرد فرد، احساس او نسبت به‌خود و همچنین رفتارش را با دیگران تحت‌الشعاع قرار دهد و دچار اختلال کند. اما خبر خوب این است که بسیاری از اختلالات مربوط به حوزه روان با درمان‌های نه‌چندان پیچیده، مثل درمان‌های دارویی یا روش‌های غیردارویی، قابل پیگیری و درمان است.»
این روانپزشک درباره اینکه چرا با وجود شایع‌بودن اختلالات روان، افراد تمایل کمتری برای مراجعه به متخصصان حوزه روان دارند، توضیح می‌دهد: «مراجعه‌نکردن به متخصص، دلایل مختلفی دارد، یکی از آنها این است که در بسیاری از موارد، شخصی که دچار اختلال روان است، مضطرب یا افسرده است یا نشانه‌های جسمی دارد، با تصور اینکه مسئله مربوط به اختلال در عملکرد یک عضو بدنش است، به متخصصان دیگر مراجعه می‌کند. یعنی علائم را اشتباه متوجه می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد ۲۵درصد افرادی که به متخصصان قلب یا گوارش مراجعه می‌کنند، مبتلا به یکی از اختلالات روان هستند؛ یعنی مشکل جسمی ندارند. همچنین ۷۵ درصد افرادی که به پزشکان مراجعه می‌کنند، علاوه بر بیماری جسمی، مشکلات روانپزشکی مثل افسردگی و اضطراب هم دارند.»
او ادامه می‌دهد: «خیلی وقت‌ها، شاید حتی افراد آگاه نباشند که منشأ مشکلات جسمی آنها، روان‌شان است، به همین دلیل، ممکن است پس از گذشت مدت زمان طولانی، با بی‌نتیجه‌ماندن درمانشان، به روانپزشک یا روانشناس مراجعه کنند.» این روانپزشک، دلیل دیگر مراجعه‌نکردن افراد به متخصصان روان را ترس از برچسب بیمار روانی‌بودن می‌داند: «از گذشته افراد با این مشکل مواجه بوده‌اند. قبلا بیماری‌هایی مانند جذام، سل و بیماری‌های عفونی و مسری به‌دلیل ناشناخته‌بودن، با انگ همراه بود، اما به‌تدریج و با افزایش آگاهی جامعه و همچنین شناخته‌شدن روش‌های درمان، نگاه منفی به این بیماران کمتر شد. هم‌اکنون، بسیاری از افراد هم که اختلال روان دارند، از ترس همین انگ‌ها به متخصصان مراجعه نمی‌کنند یا مراجعه‌شان را پنهان می‌کنند.»
تأخیر در مراجعه، درمان را پیچیده‌تر می‌کند
این روانپزشک تأکید می‌کند که تأخیر در مراجعه به روانپزشک و روانشناس، درمان را پیچیده‌تر و طولانی‌تر می‌کند: «همانطور که در مورد بیماری‌های جسمی، تأخیر در مراجعه، هزینه درمان را افزایش می‌دهد و بیماری را تشدید می‌کند، در مورد بیماری‌های روان هم همین اتفاق می‌افتد. در کنار همه اینها، بسیاری از مراجعه‌کنندگان به روانپزشک، از مصرف دارو هراس دارند، تصورشان معتادشدن به قرص‌های اعصاب و خواب‌آلودگی و... است. درصورتی که این قرص‌ها، اعتیادآور نیست، بلکه منجر به درمان فرد می‌شود. درست مانند استفاده از عینک برای افرادی است که اختلال بینایی دارند.
همانطور که برای درمان بسیاری از بیماری‌های دیگر مانند نوسانات فشار خون، کم‌کاری یا پرکاری تیروئید یا مشکلات قلبی، نیاز به مصرف دارو دارند، بیماری‌های روان هم نیاز به مصرف دارو دارند.» به‌گفته او، قطع بسیاری از داروهای مربوط به فشار خون یا تیروئید منجر به عود بیماری می‌شود، بنابراین افراد ناچارند تا آخر عمر این داروها را استفاده کنند، در مورد بیماری‌های روان هم گاهی همین اتفاق می‌افتد و افراد برای برخورداری از سلامت روان، گاهی باید تا آخر عمر مصرف دارو داشته باشند.
نگاه غیردوستانه جامعه به افراد دارای اختلال روان
محمدرضا شالبافان، روانپزشک و عضو هیأت علمی روانپزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران هم درباره نوع تفکر افراد در زمینه بیماری‌های حوزه سلامت روان، به همشهری می‌گوید: «طبق اعلام وزارت بهداشت و براساس آخرین آماری که در سال ۲۰۱۵ منتشر شد، حدود یک‌چهارم مردم کشور یعنی ۲۴درصد به انواع بیماری‌های حوزه روانپزشکی مبتلا هستند. البته این اختلالات در سطوح مختلف درنظر گرفته شده با این حال مردم تصور می‌کنند، تنها افرادی که از نظر روانپزشکی اختلالات شدید دارند، باید به روانپزشک و روانشناس مراجعه کنند.»
به‌گفته او، بیمارانی که دچار توهم، هذیان یا مشکلات خاص دیگری هستند، در روانپزشکی به‌عنوان روان‌پریش شناخته می‌شوند، اما تمام افراد با اختلالات روان، دچار این نشانه‌ها نیستند: «نگرش مردم به بیماری‌های حوزه روان، معمولا با اصطلاحات ناخوشایندی همراه است. این در حالی است که بیماری‌های حوزه روان هم منشأ جسمی دارد، بیماری‌های حوزه روانپزشکی، نتیجه تغییراتی در پروتئین‌های مغزی است و تفاوتش با بیماری‌های جسمی، در نشانه‌های آن است. بیماری‌های روان، بیشتر به شکل اختلالات رفتاری خودش را نشان می‌دهد و به همین دلیل بیشتر توجه دیگران را جلب می‌کند.»
او می‌گوید جامعه به کسانی که بیماری‌های مربوط به حوزه روان دارند، نگاه دوستانه و منصفانه‌ای ندارد. شالبافان در ادامه به نکته دیگری اشاره می‌کند و آن‌هم بی‌نتیجه بودن مراجعه به روانشناس و روانپزشک است که منجر می‌شود تا افراد نگاهشان به این حوزه، منفی‌تر شود: «گاهی در شرایط بحرانی مانند همین شیوع کرونا، متخصصان نمی‌توانند راه‌حل‌های عملی و اجرایی به مراجعه‌کنندگان بدهند، به همین دلیل افراد از بهبودی اختلال‌شان، ناامید می‌شوند، مسائل روانپزشکی مانند مشکلات جسمی نیست که با یک قرص یا دارو، بهبود پیدا کند و به نتیجه رسیدن، زمان‌بر است.»
او می‌گوید: «بسیاری از مراجعه‌کنندگان به متخصصان حوزه روان، به‌دلیل نداشتن اطلاعات درست از درمان، اغلب در پی توصیه اطرافیان که داروهای حوزه روان، اعتیادآور یا چاق‌کننده است، درمان را رها می‌کنند و در نهایت اعلام می‌کنند که مراجعه به متخصصان روان، بی‌فایده بوده است، درحالی‌که هدف از مراجعه، بهبود حال است و برای رسیدن به نتیجه باید صبور بود.» براساس اعلام این روانپزشک، در دوران شیوع کرونا، بسیاری از افراد متوجه شدند که توانمندی‌های لازم برای مواجهه درست با مشکلات را ندارند و باید از متخصصان کمک بگیرند، درحالی‌که از ترس نگاه‌های منفی، یا موضوع را از دیگران مخفی می‌کنند یا ترجیح می‌دهند از منابع دیگری مانند فضای مجازی برای بهبود حالشان کمک بگیرند، درحالی‌که در فضای مجازی، توصیه‌ها و راهکارهای علمی به افراد داده نمی‌شود.
بروز اختلالات روان در بحران عجیب نیست
شالبافان می‌گوید که بروز افسردگی یا سایر اختلالات روانپزشکی، در شرایط بحرانی، اتفاق عجیبی نیست و قابل درمان است، مهم اینکه، افراد با آگاهی و شناخت و تعریف درست از مشکلات روان، به روانپزشک و روانشناس مراجعه کنند. این روانپزشک به باور اشتباه افراد در ارتباط با نشانه‌های افسردگی هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «تعریف خیلی‌ها از افسردگی، اشتباه است، برخی تصور می‌کنند افسردگی قابل درمان نیست و آن را جزئی از ویژگی شخصیتی خود می‌دانند.» به‌گفته شالبافان، نامگذاری‌های اشتباه بر بیماری‌های حوزه روان، اغلب مانع از طی‌شدن روند درست درمان می‌شود: «آگاهی‌بخشی درباره مشکلات مربوط به حوزه روان، از سوی رسانه‌ها، موضوع بسیار مهمی است که باید جدی گرفته شود، شوخی‌کردن و به‌کار بردن کلمات توهین‌آمیز در مورد افرادی که مشکلات روانپزشکی دارند، تنها منجر به بدترشدن حال آنها و مراجعه‌نکردن آنها به مراکز مشاوره می‌شود.»
به‌گفته این روانپزشک، در دوران کرونا، اتفاقات زیادی برای افراد افتاد، آسیب‌های زیادی که قبلا پنهان بود، خودنمایی کرد و مسائل مربوط به شیوع این ویروس هم به آن اضافه شد؛ ازجمله سوگ‌های ناتمام و مسائل مربوط به قرنطینه بیماران و... مجموعه این موضوعات منجر شد تا افراد احساس نیاز بیشتری برای مراجعه به روانپزشک و روانشناس پیدا کنند اما خیلی‌ها در تله نگاه‌های منفی و قضاوت‌های اطرافیان گرفتار شدند و ترجیح‌شان مراجعه‌نکردن به متخصصان حوزه روان بود. هرچند که در دوران اوج شیوع ویروس، بسیاری از مراکز مشاوره، مراجعه حضوری نداشتند و خود این مسئله، سبب شد تا افراد تمایلی به تماس با مشاور پیدا نکنند: «البته در دوران بحران، به‌طور کلی افراد مقاومت کمتری برای مراجعه‌کردن به متخصصان حوزه روان دارند، چراکه دوره حساسی است و افراد بسیاری از توانایی‌های خود برای کنترل خشم و وسواس و... را از دست داده‌اند.»