شهیندخت خوارزمی استاد سازمان مدیریت‌صنعتی است اما به عضویت در انجمن ایرانی مطالعات جامعه اطلاعاتی افتخار می‌کند. وی عضو هیات مدیره انجمن ایرانی مطالعات جامعه اطلاعاتی است
ماهنامه دنیای کامپیوتر و ارتباطات با او در خصوص جامعه اطلاعاتی ایران، وضعیت موجود در مقایسه با جهان گفت‌وگویی داشته است. وی در این گفت‌وگو ضمن اشاره به تفکر دکتر معتمدنژاد درباره تشکیل شورای ملی جامعه اطلاعاتی، بر لزوم هدایت آن از سوی انجمن ایرانی مطالعات جامعه اطلاعاتی پس از تشکیل تاکید می‌کند
- خانم دکتر، در ابتدا جامعه اطلاعاتی را از دیدگاه خودتان برایمان تعریف کنید.
به نظر من برای رسیدن به تعریف دقیق در این باره باید ابتدا پدیده ICT را بشناسیم و تا آن را تعریف نکنیم در مورد جامعه اطلاعاتی به تعریف جامعی نمی‌رسیم. ICT ویژگی‌هایی دارد؛ قلمرو نفوذ آن بسیار گسترده است و تمام ابعاد وجودی فرد، سازمان و جامعه را دربرمی‌گیرد یعنی هر چه مربوط به این سه است تحت تاثیر آن است. یکی از ویژگی‌ها نوع تاثیر ICT است.
ICT شالوده و بنیان‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد آثار آن از نوع تکاملی نیست و گسست آفرین است؛ به قول دکتر عاملی ICT منطق خود را حاکم می‌کند که کاملا متفاوت با منطق موجود است. ویژگی دیگر شتاب تحولات آن است، این شتاب به مراتب سریع‌تر از توانایی انطباق انسان، سازمان و جامعه است. با این تحولات در واقع ICT در درون جوامع نیازمند یک راهبری خردمندانه است.
بر اساس همین نیاز سازمان ملل به وجود پدیده‌ای به نام ICT با توجه به ماهیت حاکمیت آن بر امور جوامع پی برد. به هر حال ICT یک جبر تکنولوژیک است به طور طبیعی چیزی که از درونش شکل می‌گیرد، شکل جدیدی از جامعه است. جامعه‌ای به نام جامعه اطلاعات.
- دکتر، بحث را زیرساختاری شروع کردید. در سطح جهانی این نگرانی وجود دارد که رخنه این پدیده به تهدیدی برای کشورها مبدل شود، با این وصف، برنامه‌ریزی برای حرکت در مسیر جذب و استفاده از ICT در جایگاه فرصت به جای دوری از آن تا معرض یک تهدید ، به نظر شما چگونه باید باشد؟
شما با نگاه‌های متفاوت می‌توانید با این قضیه روبرو شوید. ICT خود پیامدهایی دارد که این پیامدها تبدیل به تهدیدهای جدی می‌شود که کشورها را دچار چالش می‌کند. باید صحیح و به موقع با آن مواجه شد. قابلیت این پدیده مثل هر پدیده تکنولوژیک دیگر زیاد است. مدیریت این مسئله باید حول چند محور شکل بگیرد، یکی بحث دسترسی است.
تجربه جهانی نشان داده ICT اهرم توسعه اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و با کمی تردید، اجتماعی و البته فراهم کردن شرایط دسترسی افراد جامعه به ویژه قشر محروم و آسیب‌پذیر به فرصت‌های توسعه‌ای ICT است. بحث بعدی آمادگی است، افراد، سازمان‌ها و کل جامعه باید آگاه شوند که چگونه از این شیوه‌ها به شکل مطلوب‌تری استفاده کنند و این به یک سواد الکترونیک نیاز دارد. مردم باید بدانند این فرصت‌ها چیست و چه فایده‌ای دارد.
- به رهبری و مدیریت این پدیده برگردیم، نقش دولت در این جایگاه چیست؟ اولویت بعدی ایجاد آمادگی در برنامه‌ریزی توسعه است. بحث بعدی کاربری است که از این توانمندی‌های ایجاد شده چگونه استفاده شود تا ماموریت‌ها برای رسیدن به اهداف با شیوه‌ای بهتر انجام شود؛ در این جایگاه دولت با سیاست‌گذاری مناسب و نظارت و حمایت به موقع، با ایجاد فرصت برای حرکت کاربردی در مسیر بهره‌مندی از ICT برای تشکیل جامعه اطلاعاتی نقش بسیار موثری دارد. آیا شرایط موجود در ایران شرایط مطلوبی است و دولت توانسته در این مسیر گام بردارد؟
به نظر من ایران در حال تبدیل به یک مورد فاجعه ICT است. پدیده ICT بسیار پیچیده است؛ مدیریت و راهبری آن نمی‌تواند فقط در اختیار دولت باشد. به نظر من در این الگو، مدیریت و راهبری باید به صورت مشارکتی باشد و دولت، بخش خصوصی، نهادهای مدنی و انجمن‌ها این پدیده را به گونه‌ای راهبری کنند که در خدمت مردم باشند. در این میان دولت باید ویژگی‌های متمایزی داشته باشد. هم اکنون نهادهای متولی ICT در دولت یک وزارتخانه و چند شورا است.
وزرات ICT، شورای عالی اطلاع‌رسانی، شورای عالی فناوری اطلاعات که در بررسی نام آنها با توجه به تعریف فعالیت‌هایشان به چند نکته می‌رسیم مثلا در خصوص شورای عالی‌اطلاع‌رسانی نام این شورا خود برخاسته از یک مفهوم است که محتوای از پیش تعیین شده‌ای فقط اطلاع‌رسانی می‌شود و مفهوم ICT در آن جایگاه مشخصی ندارد.
اصلا ما پدیده IT را به تنهایی نداریم چون که ارتباطات به طور کامل با آن عجین شده است و در حقیقت ICT را داریم، بنابراین شورای عالی فناوری اطلاعات متولی پدیده‌ای است که دیگر به تنهایی وجود ندارد. با این اوصاف یک نوع عقب‌ماندگی مفهومی بر این دو عنوان حاکم است. کمی عمیق‌تر که بررسی کنیم این دو نهاد برای جلب منابع رقیب یکدیگرند. از طرفی مهمترین دغدغه دولت در ICT دغدغه امنیتی است. دولت نگران تهدیدهای این پدیده است و فیلترینگ به اولویت اصلی وزارت ICT تبدیل شده است. طبیعی است که با چنین دیدگاهی چگونه می‌توان انتظار داشت دولت نقش خود را به خوبی ایفا کند. در چنین فضایی چگونه نهادی مانند انجمن می‌تواند نقشی موثر داشته باشد. [نشست تخصصی با دکتر خوارزمی در همشهری‌آنلاین]
- دکتر خوارزمی! اهالی ICT در ایران شاهد ظهور و تشکیل انجمنی در باب جامعه اطلاعاتی با حضور اساتید نامدار همچون شما بودند که شروعی به موقع محسوب می‌شد اما آیا با این شروع به موقع راهی مناسب طی شد؟ بی‌شک اهالی جامعه اطلاعاتی ایران آثار بزرگی را از انجمن متوقع هستند که تا به حال محقق نشده است. لطفا علت این موضوع را برایمان بگویید.
در گزارش‌های موجود انجمن، هیئت مدیره از عملکرد انجمن راضی نیست. انجمن در دولت هشتم تشکیل شد، یعنی زمانی که حساسیت به ICT وجود داشت و آقای جهانگرد به عنوان مهره‌ای قوی با شناخت کامل از ICT در بدنه دولت بسیار موثر فعالیت می‌کرد. به طور طبیعی اشراف دولت بر ICT موجب پیمودن بهینه راه می‌شد. دولت هشتم مشوق توسعه نهادهای مدنی بود و در این خصوص حامی انجمن بود و انجمن که از درون جامعه مدنی شکل گرفته بود مورد حمایت قرار گرفت. ما اصلا دغدغه تامین مالی نداشتیم. انجمن با حضور فعال خود در اجلاس‌های بین‌المللی که کمک می‌کرد ایران نقش فعالی در مجامع بین‌المللی داشته باشد رشد خوبی را پیش‌بینی می‌کرد که به یک باره این فضا در نهایت اوج تغییر یافت.
ICT و نهادهای متولی ICT اصلا مسیر حرکت و اولویت‌هایشان تغییر پیدا کرد و نهادهای مدنی هم فرصت‌ها را به تدریج از دست دادند. دولت از حامی تبدیل به مانع شد. این فضا هر نهادی از جمله انجمن را دچار شوک می‌کند. ما در دوره جدید فکر کردیم که با یک حرکت تازه فعالیت انجمن را سازماندهی کنیم و اتکا به دولت به عنوان حامی و پشتیبان را کاملا کنار گذاشتیم و آن را به عنوان منبعی آسیب‌پذیر تلقی کردیم. نقش انجمن به عنوان دیده‌بان علمی در ICT را پررنگ‌تر کردیم و از طریق فعال کردن اعضاء و کمیته‌ها سعی کردیم خلاءهایی را که بر اثر بی‌اعتنایی دولت ایجاد شده پرکنیم.
- در پیگیری برنامه‌های انجمن تفکر شما چیست؟
هر سازمانی از جمله انجمن احتیاج به مدیریت اجرایی قوی دارد. من از روز اول حضورم در انجمن، این خلاء را احساس کردم و دلم می‌خواست با جذب یک فرد توانمند مشکلات را سامان دهیم. در حال حاضر بحث تامین مالی را در دستور کار داریم امیدوارم بتوانیم بنیه قوی مالی را از طریق ارائه خدمات آموزش و پژوهش ایجاد کنیم. من فکر می‌کردم بعد از مدتی وزارت ICT متوجه می‌شود که با توجه به قابلیت‌های موجود در انجمن نقش کمرنگ خود در اجلاس‌ها را پر رنگ کند ما کمیته‌ای فعال کردیم که زمینه را فراهم آورد و با برنامه‌ریزی از طریق منابع مالی شخصی، اعضاء در همایش‌ها شرکت کنند. من با مقامات ارشد وزارتخانه گفت‌وگوی مفصل داشتم، ایشان اعتقاد داشتند که اصلا فضا مساعد نیست و به نظر من این البته خیلی هم با توجه به شرایط ایران عجیب نیست. متاسفم که فاجعه توسعه است.
جاهایی هم در زمینه تکنولوژی دستاوردهای شگفت‌انگیز داشتیم که البته این محصول، دستاورد خردمندانه دولت نبوده است. بر وجود دبیرکل اجرایی چقدر تاکید دارید؟ هر عضوی از انجمن اگر بخواهد فعالیتی داشته باشد احتیاج به یک حامی جدی از طرف خود انجمن دارد. اگر اعضای انجمن کارآمد باشند روابط‌عمومی نقش موثرتری را می‌تواند ایفا کند. کمیته‌های انجمن با جدیت شکل گرفته‌اند که هماهنگی اینها نیاز به یک دبیر اجرایی دارد. دکتر معتمدنژاد و هیئت رئیسه توان این هماهنگی را ندارند، این خلاء هماهنگی همیشه در عرصه‌های ملی و بین‌المللی برای رسیدن انجمن به اهداف خود وجود دارد. هر چه کمیته‌ها فعال‌تر باشند حضور دبیر اجرایی پررنگ‌تر است؛ ما به دنبال یک دبیر اجرایی قوی هستیم اما جذب یک نیروی خوب هم مستلزم پیدایش توان مالی قوی در انجمن است.
اکنون کمیته آموزش و پژوهش با همین رویکرد فعال است. امیدوارم که انجمن با تکیه بر تجربه دوره قبل و تحلیل درست فضا، با برنامه‌ریزی صحیح‌تر به حرکت خود ادامه دهد. خود شما از عملکرد انجمن راضی هستید؟ ما به تلاش خود ادامه می‌دهیم، دغدغه اصلی من حضور و مشارکت اعضاست و خیلی خوشحالم که یکی از اعضاء داوطلبانه سایت را فعال کرده‌اند. سایت، کاربرد سازنده‌ای دارد که از این طریق ارتباط با اعضاء محکم‌تر می‌شود، کمیته عضویت نیز کارش را شروع کرده و روابط‌عمومی هم در مرحله برنامه‌ریزی است.
- دکتر، کمیته روابط‌عمومی نقش مهم دارد. تاکنون مشکل انجمن عدم آمادگی هیئت‌مدیره برای حرکت‌های ریسک‌پذیر از جمله در حیطه فعالیت روابط‌عمومی بوده است. به طور مثال وقتی که ما می‌خواستیم همایش ملی برگزار کنیم باید به سمت جذب حمایت‌های ملی می‌رفتیم، اما همواره صرفا با نگاه دانشگاهی و علمی به این مسئله، جذب منابع مالی در هاله ابهام ماند. با این اوصاف چه باید کرد؟
به نظر من از آن اطمینان خاطر، این نوع برخورد با ملاحظه‌کاری صورت می‌گرفت تا ریسک‌پذیری. شوک حاصله از عدم پشتیبانی دولت از حرکت‌های انجمن موجب پیدایش تفکر تعریف مجدد استراتژی‌ها شد. این مشکل در حال حاضر برطرف شده و آموزش را به عنوان ابزار تامین مالی برای انجمن درنظر گرفتیم، متاسفم که کنفرانس بین‌المللی را در دوره اول با توجه به مشکلات موجود نتوانستیم برگزار کنیم. جذب حمایت‌های مالی مناسب با رعایت معیارهای منطقی و علمی حاکم بر انجمن در بحث آموزش در دستور کار کمیته آموزش قرار گرفته است.
در حال حاضر اعضای هیئت‌مدیره که در گذشته نقش فعال نداشتند هر کدام مسئولیت راه‌اندازی این کمیته‌ها را بر عهده گرفتند. در آن زمان تمام بار بر دوش هیئت‌رییسه بود اما اکنون کار به کمیته‌ها و اعضاء محول شده است و خوشبختانه وضعیت مکانی دبیرخانه انجمن هم در دانشگاه شریف به همت دکتر تابش مشخص شده است. آرزو دارم که انجمن‌ها از طریق تبادل نظر، تجربه و همکاری با هم امکانات مالی کسب کرده و با هماهنگی و تعامل، فضایی مشترک برای گردهمایی و انجام فعالیت‌های مربوط به خود درنظر بگیرند تا در آن به تبادل نظر و دانش درباره یکدیگر بپردازند.
- این مسئله، هم‌افزایی فکری و تضارب آراء را به همراه داشته و نتایج خوبی برای رسیدن به اهداف بلند در سطح ملی را منجر می‌شود. با این تفسیر، فکر می‌کنید انجمن‌ها در کنار هم کارکردی مفید و تعاملی سازنده دارند؟
ما باید ضعف‌های ملی را از طریق تجربه بر طرف کنیم؛ باید با تجربه کار تیمی را یاد بگیریم و وارد این عرصه‌ها شویم. چه بهتر که انجمن‌های علمی پرچمدار این حضور و هم‌افزایی باشند.
- دکتر دغدغه خود و حرف اصلیتان را در باب جامعه اطلاعاتی برای خوانندگان ما بیان کنید.
دکتر معتمدنژاد تشکیل شورای ملی را مطرح کردند، من دلم می‌خواهد انجمن نقش شورای‌ملی را ایفا کند، حالا که انجمن این راه را رفته بتواند منشاء اصلاح وضع موجود در دولت شود که با حذف نهادهای موازی و تشکیل نهاد واحد به عنوان متولی راهبری این فعالیت‌ها، مهمترین نقش خود را که همانا اثربخش کردن ICT در توسعه پایدار ملی است ایفا کند. شورایی متشکل از 4 عنصر یاد شده در ابتدای بحث تشکیل شود که با همفکری و مشارکت یکدیگر، در سایه مدیریت دولت به راهبری صحیح ICT بپردازد. در این میان بخش خصوصی نیز نقش موثری را در کنار دولت دارد.
خانم دکتر خوارزمی ضمن تشکر از وقتی که در اختیار خوانندگان ماهنامه دنیای کامپیوتر و ارتباطات قرار دادید بار دیگر آمادگی این رسانه را از جانب خودم و دیگر همکارانم به خصوص مدیر مسئول ماهنامه برای ارتقاء سطح کیفی انجمن در تلاش‌های ملی اعلام می‌دارم. شما همیشه به عنوان عضو موثر، نگران دغدغه‌های انجمن هستید. احساس کنید خودتان در کار اجرایی هستید. نگاه جدی‌تر و حمایتی‌تری داشته باشید من شک ندارم انجمن بدون همکاری صمیمانه شما و رسانه‌ها نمی‌تواند اهداف خود را اجرایی کند.