همشهری- سیاوش فلاح‌پور: «او بازگشته است»؛ نشریه معتبر نیوزویک در تازه‌ترین شماره خود با انتشار این تیتر به همراه تصویر بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، در سطح رسانه‌های جهان جنجالی به‌پا کرده است. این نشریه حقیقتی را به تصویر کشیده که اگرچه برای همه روشن شده، اما هنوز بیان آن در برخی محافل غربی و عربی پرهزینه است. حتی سخت‌ترین مخالفان دولت سوریه در کشورهایی نظیر آمریکا، فرانسه، ترکیه، قطر، عربستان و دیگر کشورهای عربی نیز می‌دانند که سقوط دمشق و سرنگونی بشار اسد رؤیایی ازدست‌رفته به‌حساب می‌آید.
۱۰ سال قبل، پیش‌بینی چنین روزی کار آسانی نبود؛ دورانی که شهرهای سوریه یکی پس از دیگری به‌دست مخالفان مسلح سقوط کرده و دومینوی تعطیلی سفارت‌های خارجی در دمشق آغاز شده بود. اجماع کشورهای حامی مخالفان اسد در سال ۲۰۱۲ به سرعت در ژنو، استانبول، دوحه و ریاض شکل گرفت و ظرف کمتر از ۳ ماه، پروژه بایکوت جهانی سوریه آغاز شد؛ پروژه‌ای چندوجهی از قطع روابط دیپلماتیک و اقتصادی گرفته تا اخراج سوریه از اتحادیه عرب و تامین نیازهای مالی و تسلیحاتی مخالفان.
با این حال دولت سوریه به همراه متحدان خود در دمشق باقی ماند، مقاومت کرد و سرانجام برخلاف پیش‌بینی قدرت‌های بزرگ جهانی و منطقه‌ای، مسیر تحولات خاورمیانه را به‌کلی تغییر داد. حالا سوریه و رئیس‌جمهور این کشور، یعنی بشار اسد، بار دیگر به صحنه بازگشته‌اند؛ اگرچه با اقتصادی ویران و کشوری جنگ‌زده.
آمریکا؛ ناامید از سقوط اسد
بسیاری از مقامات پنتاگون و وزارت خارجه آمریکا که طی سال‌های گذشته مسئولیت‌های مهمی در پرونده خاورمیانه بر عهده داشته‌اند، این روزها در مصاحبه‌های مختلف، تلویحا از تغییر استراتژی واشنگتن در قبال دمشق سخن می‌گویند. برای مثال رابرت فورد که نماینده ویژه ترامپ در پرونده سوریه بود، ماه گذشته در مصاحبه‌ای جنجالی به صراحت گفت: دیگر هیچ گزینه بدیلی برای بشار اسد وجود ندارد؛ هیچ نیروی میدانی یا سیاسی برای رقابت با او در کار نیست و اسد در قدرت باقی خواهد ماند. فورد همچنین تأکید کرد: البته وضعیت اقتصادی و اجتماعی سوریه فاجعه‌بار است اما می‌توان انتظار داشت این شرایط در درازمدت به‌تدریج بهبود یابد. از سوی دیگر مونا یعقوبیان که در دولت‌های اوباما و ترامپ به‌عنوان مشاور ارشد وزرای خارجه در امور سوریه مشغول به‌کار بوده، می‌گوید: هیچ شانسی برای ایجاد تغییر در رهبری سوریه وجود ندارد؛ مسئله اصلی اکنون به شیوه تعامل با اسد مربوط می‌شود. این اظهارات از سوی نمایندگان کشوری بیان می‌شود که طی ۱۰سال گذشته (مخصوصا از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶) رهبری پروژه سقوط دولت اسد در سوریه را بر عهده داشته است.
بسیاری از دیپلمات‌ها و نظامیان آمریکایی که امروز از تعامل واقع‌گرایانه با دمشق سخن می‌گویند، طی سال‌های پیشین در دولت باراک اوباما مشغول به‌کار بوده‌اند؛ رئیس‌جمهوری که بارها از سقوط حتمی بشار اسد طی هفته‌ها و ماه‌های پیش رو سخن گفته بود. مجله نیوزویک این چرخش را نشانه‌ای از شکست آمریکا به‌شمار آورده است. در گزارش این نشریه آمده: ناکامی آمریکا در بحران سوریه، یکی از حلقه‌های زنجیره‌ای بود که منجر به تضعیف موقعیت بین‌المللی این کشور به‌عنوان ابرقدرت پس از جنگ سرد شده است.
از سوی دیگر اما این صحنه تاریخی، بازیگران پیروزی هم دارد؛ بازیگرانی که در صدر آنها نام ایران و روسیه، ۲ متحد نظامی و اقتصادی سوریه قرار گرفته است. عبدالباری عطوان، سردبیر روزنامه رأی‌الیوم در این‌باره می‌نویسد: آمریکا در حالی برای ترک منطقه خاورمیانه آماده می‌شود که بسیاری از سیاست‌های منطقه‌ای این کشور در مرحله اجرا ناتمام و یا شکست‌خورده باقی مانده است؛ از تلاش برای نابودی گروه‌های مقاومت لبنان و فلسطین گرفته تا سقوط دولت اسد، تامین امنیت پایدار اسرائیل و شکست ایران در نتیجه تحریم‌ها.
تروریسم و مهاجرت؛ ۲ عامل عقب‌نشینی مقابل سوریه
بدون شک مقاومت سوریه و پیروزی‌های میدانی این کشور علیه گروه‌های تروریستی، در تغییر معادلات قدرت‌های غربی و عربی در قبال این کشور، نقش اصلی را داشته است. اما این تنها عامل عقب نشینی مخالفان اسد و چرخش ناگهانی آنها به‌سوی او نیست. به نوشته نیوزویک، بحران سوریه با گذشت زمان، به‌تدریج دو خطر اصلی را برای جهانیان نمایان کرد؛ توسعه فعالیت گروه‌های تروریستی و حرکت انبوه مهاجران. بر این اساس بسیاری از کشورهایی که با ارسال پول، سلاح و حتی در برخی موارد نیروهای تروریستی تلاش داشتند در پروژه سقوط دولت سوریه نقشی ایفا کنند، به‌تدریج با پیامدهای خطرناک تشدید بحران در این کشور روبه‌رو شدند. این پیامدها در قالب افزایش حملات تروریستی گروه‌هایی نظیر داعش در اروپا و برخی پایتخت‌های باثبات عربی و همچنین حرکت میلیون‌ها پناهجو به‌سوی مرزهای اردن، ترکیه و سرانجام اروپا نمایان شد.
در این میان آلمان نخستین کشوری بود که زنگ خطر را به صدا درآورد و از سال۲۰۱۷، همکاری‌های اطلاعاتی خود با سازمان امنیت سوریه برای شناسایی گروه‌های تروریستی را از سر گرفت. از سوی دیگر در بین کشورهای عربی نیز دولت مصر به ریاست ژنرال عبدالفتاح السیسی، زمزمه‌های لغو تحریم‌های سوریه به‌منظور مقابله با موج تروریسم و مهاجرت را آغاز کرد. البته باید توجه داشت هیچ‌یک از این کشورها، همچون امارات در زمینه عادی‌سازی روابط با سوریه پیشتاز نبوده‌اند.
امارات؛ پیشگام مصالحه با دمشق
گفت‌وگوی تلفنی محمد بن زاید، ولیعهد ابوظبی با بشار اسد، بدون شک گامی بزرگ در مسیر بازگشت سوریه به صحنه روابط منطقه‌ای و بین‌المللی است. این مکالمه کوتاه هفته گذشته صورت گرفت و بازتاب گسترده‌ای در سطح رسانه‌های جهانی داشت. البته تلاش‌های امارات برای تقویت روابط با سوریه محدود به این مکالمه نمی‌شود. امارات نخستین کشور عربی بود که در سال ۲۰۱۸ سفارت خود در دمشق را پس از نزدیک به ۷سال قطع روابط دیپلماتیک بازگشایی کرد. این اقدام در شرایطی صورت گرفت که کشورهایی نظیر عربستان سعودی یا قطر همچنان بر تداوم سیاست‌های خصمانه خود علیه سوریه تأکید داشتند.
به روایت روزنامه العربی الجدید، امارات در تلاش است تا راهی برای برقراری روابط اقتصادی با دولت سوریه پیدا کرده و نفوذ خود در دوران پس از جنگ را تضمین کند. به نوشته این روزنامه، بسیاری از شخصیت‌های مطرح و حتی اعضای شاخص خانواده رئیس‌جمهور سوریه طی سال‌های پیشین در ابوظبی اقامت داشته‌اند. نباید فراموش کرد که امارات در دهه گذشته، به پایگاهی برای مهار جنبش اخوان‌المسلمین و گروه‌های مرتبط با آن تبدیل شده است. بر این اساس، شکست گروه‌های مخالف دولت اسد که عمدتا مورد حمایت کشورهایی نظیر قطر یا ترکیه قرار داشته‌اند، خبر بدی برای ابوظبی به‌حساب نمی‌آید. با این حال یک مانع بزرگ بر سر راه تقویت روابط امارات و سوریه قرار دارد؛ تحریم‌های آمریکا.
ترک خوردن دیوار تحریم‌های سزار
تحریم سزار میراث دولت ترامپ برای سوریه است؛ براساس این تحریم‌ها که در سال ۲۰۱۹ تصویب شد، هرگونه همکاری مالی یا اقتصادی با دولت سوریه مشمول مجازات‌های سختی از سوی وزارت خزانه‌داری آمریکا می‌شود. شدت این تحریم‌ها به‌گونه‌ای بود که چندماه پس از تصویب آن، حتی برخی از شرکت‌های روسی نیز خاک سوریه را ترک کردند؛ شرکت‌هایی که در دوران جنگ ۱۰ساله، همکاری‌های اقتصادی خود با دمشق را قطع نکرده بودند. روشن است که هدف از این تحریم‌ها، مشابه اهداف تعیین‌شده برای جنگ داخلی سوریه است. اما در این میان به‌نظر می‌رسد روزنه امیدی برای دمشق وجود دارد. سران کشورهای اردن و امارات طی سال‌های اخیر و مشخصا پس از روی کار آمدن دولت بایدن، بارها از ضرورت همکاری اقتصادی با سوریه به‌منظور کاهش نفوذ رقبای آمریکا در دمشق سخن گفته‌اند. ملک عبدالله، پادشاه اردن در مصاحبه با شبکه سی‌ان‌ان می‌گوید: نتایج ۱۰سال نزاع مسلحانه در سوریه، دیگر برای همه روشن شده است؛ اکنون زمان آن فرا رسیده که قدرت‌های غربی اجازه دهند همسایگان سوریه به پایان بحران این کشور کمک کرده و ثبات را به منطقه بازگردانند.
به نوشته نشریه نیوزویک، کشورهای اردن، امارات و مصر با استفاده از نفوذ خود در آمریکا تلاش می‌کنند معافیت‌های تحریمی را برای سوریه تعریف کرده و این کشور را به بخشی از پروژه شام جدید تبدیل کنند؛ پروژه‌ای که شامل همکاری‌های اقتصادی، تبادل انرژی و تاسیس زیرساخت‌های مشترک حمل‌ونقل میان کشورهای عربی می‌شود. چراغ سبز دولت بایدن برای صادرات گاز مصر از طریق خاک سوریه به لبنان، نخستین نشانه از نقض تحریم‌های سزار به‌شمار می‌آید.
بشار اسد؛ بر سر دوراهی مقاومت
شبکه العربیه چندی پیش مدعی شد کشورهای عربی نظیر امارات و اردن در جریان مذاکره با دمشق، شرطی را به‌منظور تقویت روابط اقتصادی و لغو تحریم‌های سزار مطرح کرده‌اند. این شرط به روایت شبکه العربیه عبارت است از کاهش نفوذ ایران در دمشق و خروج نیروهای مقاومت از نزدیکی مرز فلسطین اشغالی در جنوب سوریه. پیش از این دیوید شنکر، دیپلمات ارشد آمریکا و فرستاده سابق رئیس‌جمهور این کشور در پرونده لبنان نیز گفته بود: مصری‌ها معتقدند از طریق بازگرداندن سوریه به آغوش جهان عرب، می‌توان نفوذ ایران در این کشور را کاهش داد. براساس این ادعا، کشورهای عربی در مذاکرات خود با دمشق اعلام کرده‌اند بدون جلب رضایت آمریکا و اسرائیل از طریق کاهش نفوذ ایران، قادر به لغو فشارهای تحریمی علیه سوریه نیستند. این ادعا تاکنون از سوی هیچ منبع معتبر یا مقامات سیاسی در سوریه تأیید یا تکذیب نشده است.