همشهری- زهرا رفیعی: ۷ سال از راه‌اندازی ستاد احیای دریاچه ارومیه می‌گذرد و قرار است تا سال ۱۴۰۶ دریاچه‌ای که به‌دلیل عدم‌همراهی ذی‌نفعان در استفاده از منابع آبی این حوضه آبریز در حال تبدیل به شوره‌زاری در شرایط احتضار است، جانی دوباره یابد. این در شرایطی است که دریاچه ارومیه سال آبی جدید را که از مهرماه شروع شده با ۲.۷میلیارد مترمکعب آب آغاز کرده است.
این دریاچه در شرایط احیای اکولوژیک ۱۴.۱ میلیارد مترمکعب آب باید داشته باشد؛ یعنی تا سال ۱۴۰۶ که سال پایانی اجرای برنامه‌های احیای دریاچه (رسیدن به تراز اکولوژیک) است، سطح آب آن باید به ۴.۳ کیلومترمربع برسد.
این ارقام از آن جهت اهمیت دارد که درصورت عدم‌تحقق آنها زندگی برای ۱۵ میلیون نفر از ساکنان این حوضه آبریز کم‌کم به شکل برگشت‌ناپذیری نابود خواهد شد. این همان چشم‌اندازی بود که باعث شد در سال ۹۳ ستاد احیای دریاچه ارومیه ایجاد شود و با اجرای چندین پروژه سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در یک بازه زمانی تقریبا ۱۰ ساله به اعداد وعده داده شده برسد.
هزینه یک احیاء
برای احیای دریاچه ارومیه در ۶ سال اول ۴۵۸۲۲ هزار میلیارد ریال هزینه شده است ۲۳ درصد از کل هزینه‌ها مربوط به پروژه‌هایی بوده که به اتمام رسیده‌اند و ۷۵ درصد نیز مربوط به پروژه‌های سازه‌ای و سخت‌افزاری می‌شود که قرار بود تا ۱۳۹۹ به بهره‌برداری برسند. مهم‌ترین پروژه‌های سخت‌افزاری و به‌عبارتی عمرانی در احیای دریاچه ارومیه شامل طرح انتقال ۶۲۳ میلیون‌مترمکعب آب از رودخانه زاب (فقط برای دریاچه ارومیه)، طرح تصفیه فاضلاب و انتقال ۳۰۰ میلیون مترمکعب بازپساب ۱۹ شهر این حوضه به‌ویژه تبریز و ارومیه، طرح انتقال ۹۵ میلیون مترمکعب آب از سد سیلوه، لایروبی رودها و سردهنه‌سازی برای رودهای منتهی به دریاچه می‌شود. به جز لایروبی و احداث سردهنه در مسیر رودهایی که در پایین‌دست سدهای ملی جریان دارد و باید سالانه تکرار شود، از بقیه طرح‌های عمرانی هنوز قطره‌ای آب به پهنه دریاچه نرسیده است.
این در حالی است که مسئولان ستاد و همچنین دولت پیشین، بارها اعلام کرده بودند اسفند ۱۳۹۹ بخش فنی احیای دریاچه ارومیه به پایان می‌رسد و به‌طور ثابت سالانه یک میلیارد مترمکعب آب به پهنه دریاچه خواهد رسید، اما هم‌اکنون نه‌تنها این پروژه‌ها به پایان نرسیده که امسال از ۶۵۰ میلیون مترمکعب حقابه دریاچه ارومیه ۲۳۰ میلیون مترمکعب یعنی حدود یک‌سوم پرداخت شده است.
آغاز طرح‌های نرم‌افزاری
حال علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست خبر از تمرکز این سازمان و ستاد بر اجرای طرح‌های نرم‌افزاری می‌دهد. در ۶سال اول اجرای طرح احیای دریاچه ارومیه، برای طرح‌های مطالعاتی و نرم‌افزاری ۱۱۲۶ میلیارد ریال یا به‌عبارتی ۲ درصد هزینه شده است و قرار بود که پس از به نتیجه رسیدن بخش‌های عمرانی با ایجاد مرکز آینده‌پژوهی به جای ستاد احیای دریاچه ارومیه، اجرای پروژه‌های نرم‌افزاری پیگیری شود. درحالی‌که دریاچه سال آبی جدید را با حدود ۱۲میلیارد مترمکعب کسری و فاصله با چشم‌انداز احیا در سال ۱۴۰۶ شروع کرده است و در شرایطی که سالانه ۶۰ میلیون مترمکعب بیش از تغذیه آب زیرزمینی در این حوضه آبریز مصرف می‌شود، آیا می‌توان عملکرد این ستاد را موفق ارزیابی کرد و ادامه احیای دریاچه ارومیه به روش کنونی را چقدر می‌توان خوش‌بینانه تلقی کرد؟
انتقاد از پروژه‌های سخت افزاری
بهداد چهره‌نگار، هماهنگ‌کننده مطالعات ستاد دریاچه ارومیه در گفت‌وگو با همشهری درباره ارزیابی وضعیت دریاچه و چشم‌انداز پیش‌رو می‌گوید: رسیدن به تراز اکولوژیک و احیای دریاچه نیاز به همت بالایی دارد. اجرای پروژه‌های سخت‌افزاری همیشه مورد انتقاد کسانی بوده که معتقدند به جای انتقال آب بهتر است در محل آب مدیریت شود. این رویکرد اگرچه صحیح است، اما در مورد دریاچه ارومیه اگر پروژه‌های سخت‌افزاری اجرا نمی‌شد، الان با اکوسیستم از دست‌رفته‌ای مواجه بودیم.
او گزارش می‌دهد که از میان پروژه‌های سخت‌افزاری، لایروبی رودها که باید هر ساله انجام شود، انجام شده، بخش عمده احداث سردهنه‌ها زیردست سدهای ملی انجام شده، تصفیه‌خانه ارومیه که نهایی شده و تصفیه‌خانه تبریز با تزریق مقدار بسیار کمی بودجه نهایی می‌شود و از پروژه انتقال آب زاب هم ۲۰۰متر پایانی باقی مانده است. بودجه اولیه‌ای که برای این کار درنظر گرفته شده ۵هزار میلیارد تومان است که با به‌روزآوری ارقام در این سال‌ها به عدد ۱۵هزار میلیارد تومان می‌رسد. بخشی از این بودجه‌ها به‌صورت نقدی و بخشی نیز به‌صورت اسناد خزانه تامین شده است. نهایی شدن این پروژه‌ها به رقم مالی زیادی نیاز ندارد.
بهداد چهره‌نگار اجرایی شدن این پروژه‌ها را برای تداوم حیات دریاچه ضروری می‌داند و توضیح می‌دهد: دریاچه شرایط خاصی دارد، اگر فرایند خشک شدن تداوم پیدا کند، لایه‌های نمکین روی سطح دریاچه سخت و بلوری شود، روی آن رسوبات آواری مانند گرد و خاک به هر شکلی ایجاد شود، ورود حتی آب جدید منجر به عمق گرفتن دریاچه نمی‌شود.
به‌دلیل غلظت بالای نمک در دریاچه بستر آن دینامیک است. براساس ارزیابی‌های سازمان زمین‌شناسی، ارتفاع نمک در شمال دریاچه در سال ۹۴ حدود ۳ متر بود. براساس آخرین هیدروگرافی انجام شده در اردیبهشت امسال به‌دلیل ورود آب، بخش عمده این نمک‌ها در آب جدید حل شده است.
این خبر خوب به‌معنای این است که دریاچه زنده است و لایه جدیدی روی لایه‌های پیشین شکل نگرفته است و به‌معنای حجم گرفتن مخزن دریاچه است. انحلال نمک در نیمه جنوبی هم رخ داده است، ولی از آنجایی که نیمه شمالی غلظت نمک بیشتری دارد، لایه‌های نمک غلیظ‌تر است.
احیای اکولوژیک دریاچه ارومیه به‌معنای رسیدن به تراز ۱۲۷۴.۱ متر، سطح ۴۳۴۸ کیلومتر و حجم ۱۴.۶ میلیارد متر است. اما بهداد چهره‌نگار زنده نگه داشتن دریاچه را از اعداد و ارقامی که درخصوص حجم، تراز و سطح ارائه شده مجزا می‌داند و می‌گوید: منظور من از موفقیت این است که در سال‌های مرطوب که بالای ۴۰۰ میلی‌متر بارندگی داشته‌ایم، اما تراز دریاچه کم شده است، بعد از اجرای طرح‌های عمرانی در بخش سردهنده‌ها و لایروبی رودها، آب به سطح دریاچه رسیده است. اما این که آب رساندن فرایندی پایدار باشد یا نه، مبحثی جداست. امیدواریم اجرای پروژه‌های نرم‌افزاری مثل اصلاح الگوی کشت به پایداری آبی که به دریاچه می‌رسد، کمک کند. اگرچه پروژه‌های نرم‌افزاری به‌مراتب کم‌هزینه‌تر از پروژه‌های عمرانی است، اما به اعتقاد این مقام مسئول کاری دشوارتر است. او می‌گوید: نمی‌توان به‌راحتی کشاورزان را متقاعد کرد که بخشی از باغ‌های سیب خود را به باغ پسته تبدیل کنند و تا به ثمر رسیدن آن هیچ مطالبه‌ای نداشته باشند.
امیدی به احیای دریاچه ارومیه نیست
وزارت جهاد کشاورزی به‌عنوان بازوی اصلی ستاد در اجرای پروژه‌های نرم‌افزاری قرار بوده که طی طرح ۵ ساله کاشت ۵ محصول آب‌بر منطقه را به روش‌های مختلف کاهش داده یا اصلاح بذر انجام دهد. این گیاهان ۷۰ درصد مصارف آب حوضه آبریز دریاچه ارومیه را به‌خود اختصاص داده‌اند. کشت گیاهان دارویی نیز جزو همین پروژه‌های نرم‌افزاری است که با روندی بسیار کند در حال پیگیری است. هماهنگ‌کننده مطالعات ستاد دریاچه ارومیه معتقد است اگر در ۵سال باقیمانده پروژه‌های نرم‌افزاری تداوم پیدا کند، می‌توان به آینده دریاچه ارومیه امیدوار بود. از صرفه‌جویی در مصرف آب در بخش نرم‌افزاری قرار است حدود یک‌میلیارد مترمکعب آب به دریاچه ارومیه برسد و هم‌اکنون با ایجاد سردهنه پایین‌دست سدهای ملی ۳۰۰ میلیون مترمکعب به دریاچه رسیده است. البته سال گذشته وزارت نیرو با ستاد براساس اسناد تخصیص داده شده همکاری نکرد. البته با وزارت کشاورزی نیز در مورد تبدیل اراضی دیم به آبی و توسعه اراضی زیرکشت نیز به نتیجه مطلوبی نرسیده‌ایم.
چشم‌انداز موفقیت در احیای دریاچه ارومیه از نظر بسیاری از فعالان حوزه محیط‌زیست بسیار دورتر از سال ۱۴۰۶ است. متقاعد کردن کشاورزان برای روی‌آوردن به روش‌های جدید کشت گونه‌های گیاهی کم‌آب‌بر، اما پربازده در شرایط اقتصادی کنونی کار دشواری است. از سوی دیگر در این شرایط، وعده‌های مقامات محلی برای حقابه‌هایی بیش از گذشته برای کشاورزان، حفر تصاعدی چاه‌های غیرمجاز و تغییر اقلیمی که سایه‌اش را نه‌تنها در ارومیه که بر کل کشور پهن کرده است، احتمال احیای دریاچه را اگر نگوییم به امری خیالی، بلکه بسیار دور از ذهن و سخت تبدیل کرده است.