کارشناسان منابع طبیعی کشور همچنان معتقدند «آمار دقیقی در مورد مساحت جنگل‌های ایران از نظر بررسی‌های کمی و کیفی و تخریب، وجود ندارد.» اما روزنامه همشهری به آمار دقیق و به‌روزشده‌ای از تصاویر ماهواره‌ای و هوایی دست یافته که به دقت عرصه‌های منابع طبیعی ایران را رصد کرده است. مرکز مانیتورینگ منابع طبیعی ایران که ماه گذشته در سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور افتتاح شد، هم‌اکنون برآورد دقیقی از این منابع ارزشمند زیستی کشور دارد. گزارش پیش‌رو به بررسی اعداد گذشته و حال عرصه‌های طبیعی کشور می‌پردازد که مقایسه آنها به وضوح نشان می‌دهد هم‌اکنون در چه مسیری قرار داریم.
سابقه آمار منابع طبیعی ایران
نخستین آمار از وسعت منابع طبیعی ایران به سال ۱۳۲۱ بازمی‌گردد که کریم ساعی (مؤسس رشته جنگلداری و پایه‌گذار سازمان جنگل‌ها در ایران) مساحت جنگل‌های کشور را ۱۹.۵ میلیون هکتار اعلام کرد. این آمار البته نخستین عدد از وسعت جنگل‌های کشور بود که نزدیک به ۸ دهه پیش در دسترس قرار گرفت و ۸ سال بعد عدد بعدی احصا شد. در سال ۱۳۲۹ در دومین برآورد سطح جنگل‌های ایران به عدد ۱۸.۷ میلیون هکتار رسید. همچنین در سال۱۳۴۳ دفتر فنی مهندسی منابع طبیعی ایران آمار رسمی مساحت جنگل‌های کشور را ۱۸ میلیون هکتار اعلام کرد. به این ترتیب طی ۵ دهه سطح جنگل‌های کشور از حدود ۱۸ میلیون هکتار به ۱۲.۴ میلیون هکتار و سطح جنگل‌های شمال کشور نیز از حدود ۳.۴ میلیون هکتار به ۱.۸میلیون هکتار رسید که این عدد نشان از تخریب طبیعت به‌دست انسان از یک‌سو و افزایش آفات از سوی دیگر دارد. از سویی در سال ۱۳۹۷ سازمان خواربار کشاورزی (FAO) اعلام کرد با شرایط جدید و آمار، تراکم جنگلی، مساحت جنگل‌های ایران ۱۱.۷۵ میلیون هکتار است.
۴ میلیون هکتار رشد
آمارها نشان می‌دهد طی ۱۰ سال اخیر سطح جنگل‌های کشور ۴.۲۳ میلیون هکتار رشد داشته است. این آمار که از سوی سازمان جنگل‌ها اعلام شده، علاوه بر تدقیق نقشه‌ها در پی تصویربرداری هوایی، به وضوح نشان می‌دهد ایجاد ۴ میلیون هکتار جنگل‌های دست‌کاشت در دهه اخیر اثر خود را بر افزایش سطح جنگل‌های کشور گذاشته است. از سوی دیگر از سال ۱۳۹۶ طرح تنفس جنگل در منطقه هیرکانی به اجرا درآمده و توانسته تا حد قابل‌قبولی از جنگل‌تراشی‌هایی که به‌علت قاچاق چوب و خاک، ویلاسازی و جاده‌سازی ایجاد می‌شده، جلوگیری کند. نکته دیگر در مورد آمار اینکه جنگل‌ها به‌طور معمول اگر درگیر آفات و بلایا نشوند، زایایی خود را حفظ می‌کنند و مناطق بیشتری را با درخت پوشش می‌دهند.
روند کاهش جنگل‌ها
وسعت جنگل‌های جهان طی ۳ دهه اخیر کاهش چشمگیری نداشته و به‌رغم همه تهدیدهای نابودگر، ۴ درصد کاهش یافته است. رؤیا عابدی، استادیار دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز در این‌باره به همشهری می‌گوید: دلایل این کاهش طبق اطلس منابع طبیعی سال ۲۰۲۰ فائو، عواملی مانند کاهش بانک بذر درختان مادری و کاهش زادآوری طبیعی موفق اعلام شده است. زادآوری طبیعی، مسئول تداوم جمعیت گونه‌ها در توده‌های جنگلی و حفاظت از تنوع زیستی آن است. به‌گفته عابدی، آینده یک جنگل طبیعی وابسته به وضعیت کنونی زادآوری آن است، به‌عبارت دیگر زادآوری درختان تضمین‌کننده تداوم حیات جنگل‌هاست و آنچه امروزه به‌عنوان جنگل یا توده‌های جنگلی طبیعی وجود دارد، درواقع نتیجه تحول و تکامل زادآوری موفق آن در دوره‌های گذشته بوده است. به همین دلیل ایجاد هرگونه تغییر در جنگل، سیمای توده‌های جنگلی را دگرگون می‌کند. زادآوری طبیعی از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر بقا و پایداری جنگل‌های طبیعی تلقی می‌شود. بنابراین، شناخت عوامل مؤثر بر روند استقرار زادآوری گونه‌های جنگلی می‌تواند در شناخت بهتر مراحل مختلف توالی این اکوسیستم مؤثر باشد. تجدید حیات جنگل، فرایندی پویاست که درنتیجه استقرار و رشد انواع زادآوری، به مرور زمان درختان جدیدی به جمعیت درختان بالغ اضافه می‌شود.
حفاظت از منابع طبیعی ضرورتی انکارناپدیر است
مسعود منصور- رئیس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور
یکی از مسائلی که جامعه بشری عصر حاضر را تهدید می‌کند، تخریب منابع طبیعی است؛ موضوعی که آینده بشر را با چالش مواجه کرده و به یکی از دغدغه‌های اصلی کشور تبدیل شده است. هرسال بر حجم تخریب منابع طبیعی از راه‌های مختلف نظیر جنگل‌تراشی، آلودگی محیط‌زیست و هوا، بهره‌برداری بیش از حد منابع آب زیرزمینی، تغییر اقلیم، آتش‌سوزی در میان درختان و گاه مراتع افزوده می‌شود و در این مسیر ساخت‌وسازهای بی‌رویه و گاه غیرقانونی و واگذاری زمین‌هایی که جزو منابع طبیعی و اراضی ملی کشور هستند نیز به شدت و وسعت این تخریب‌ها افزوده‌است. این درحالی است که منابع طبیعی جزو اموال عمومی بوده و حفظ و حراست از آن تضمینی صریح برای ادامه زندگی بشری است.
البته طی سال‌های اخیر خشکسالی‌های گسترده از یک‌سو و سیل‌های مهیب بیشترین اثر خود را بر تخریب منابع طبیعی گذاشته است. در مقابل سازمان جنگل‌ها برای افزایش سطح پوشش گیاهی در جنگل‌ها و مراتع که نقش مؤثری در نفوذ آب به داخل زمین، کاهش خشکسالی و مقابله با سیل دارد، تلاش کرده و می‌کند. البته در این مسیر برای حفظ و مقابله با تخریب وتعرض به منابع طبیعی و محیط‌زیست، مشارکت همه مردم و نهادها لازم و ضروری است.