همشهری - سمیرا مصطفی‌نژاد: بحران پناهجویان سال‌هاست که گریبان دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی را گرفته است. آژانس پناهجویان سازمان ملل متحد (UNHCR) آمار افرادی را که تا پایان سال ۲۰۲۰ به‌واسطه تهدید و تعقیب قضایی، جنگ، خشونت، نقض حقوق بشر و دیگر انواع درگیری‌ها و ناامنی‌ها به اجبار سکونتگاه خود را به مقصد شهر یا کشوری دیگر ترک کرده‌اند، ۸۲.۴ میلیون نفر اعلام کرده است. یعنی در خوش‌بینانه‌ترین حالت ممکن چیزی بیش از یک‌درصد از جمعیت جهان در این لحظه در جایی به‌جز وطن خود ساکن هستند.
بر اساس آمارهای UNHCR وخامت وضعیت بحران پناهجویان از سال ۲۰۱۴ تا به امروز روندی صعودی داشته است. بسیاری از پناهجویان ماه‌ها و شاید سال‌ها پشت مرزها در انتظار دریافت مجوز ورود به کشور مقصد می‌مانند و به آوارگانی تبدیل می‌شوند که گاه جان خود را در مسیر مهاجرت از دست می‌دهند؛ غافل از این که در بیشتر مواقع قربانی جنگ قدرت میان دولت‌ها هستند. آنچه از تابستان سال‌جاری میلادی در مرز بلاروس آغاز شده، نمونه‌ای عینی و آشکار از سوءاستفاده و بهره‌برداری سیاسی از پناهجویان است. بلاروس عامدانه پناهجویان را با هدف تهدید اروپا به پشت مرزهای اتحادیه اروپا منتقل کرده اما اقدامات خود را انکار می‌کند و پناهجویان، به‌تازگی بی‌خبر از جنگ قدرتی که مسیر آنها را به‌سوی مرزهای اروپا باز کرده، برای عبور از سدی که میان آنها و لهستان حائل شده، به مرز این کشور یورش برده‌اند.
در مرز بلاروس با لهستان وضعیت چگونه است؟
صدها نفر از پناهجویانی که به امید دسترسی به کشورهای اتحادیه اروپا از مسیر بلاروس خود را به پشت مرزهای لهستان رسانده‌اند، روز دوشنبه به سمت حصارهای مرز یورش بردند و سیم‌های خاردار را بریدند. به گزارش خبرگزاری آسوشیتدپرس، در پی این یورش که با مقابله شدید نیروهای مرزی لهستان مواجه شده، بخشی از حصارهای مرز توسط پناهجویان تخریب شده، اما نیروهای مرزی لهستان با ایجاد دیواری انسانی مانع از ورود پناهجویان شده‌اند. ورشو برای کنترل وضعیت بحرانی در مرزهای شرقی کشور، نیروهای امنیتی و پلیس بیشتری را به این منطقه اعزام کرده است. این رویارویی، بحران در مرزهای شرقی اتحادیه اروپا را تشدید کرده است.
در پی وقوع این رویداد، «ماتئوش موراویتسکی» نخست‌وزیر لهستان نشستی اضطراری برای رسیدگی به این بحران تشکیل داد. او اعلام کرد وضعیت تحت کنترل درآمده و از پیشروی پناهجویان جلوگیری شده است. تصاویر ویدئویی منتشرشده در رسانه‌های بلاروس افرادی را نشان می‌دهند که در تلاشند از روی شاخه‌های درختی که به فنس‌های مرزی تکیه داده‌اند، خود را به آن سوی خط مرزی برسانند. همچنین تصاویر ویدئویی تأییدنشده نشان می‌دهند نیروهای ارتش بلاروس پناهجویان را تا مرز میان بلاروس و لهستان همراهی می‌کنند؛ اتفاقی که با گفته‌های پیشین پناهجویان آواره در مرز همخوانی دارد. پناهجویان پیش‌تر در گزارش‌های مختلف ادعا کرده بودند که نیروهای مرزی بلاروس پناهجویان را تا لب مرز می‌آورند و حتی به آنها کمک می‌کنند تا وارد منطقه صفر مرزی شوند، اما پس از آن دیگر اجازه برگشت به آنها نمی‌دهند.
همزمان لیتوانی که با بلاروس و لهستان هم‌مرز است، خود را برای وقوع تنشی مشابه آماده می‌کند. وزارت کشور در لیتوانی اعلام کرده در حال بررسی اعلام وضعیت اضطراری است. فرمانده مرزبانی لیتوانی اعلام کرده که نیروهای خود را برای هر نوع تنش و بحرانی آماده کرده است. به‌گفته «پیوتر مولر» سخنگوی دولت لهستان تعداد پناهجویان پشت مرز ۳ تا ۴ هزار نفر است و گفته می‌شود اکثریت این پناهجویان از کشورهای عراق، سوریه، افغانستان، ایران، کنگو و کامرون هستند. به‌گفته او، احتمال تکرار چنین تنش‌هایی در مرز لهستان بسیار بالاست و حتی ممکن است کار به درگیری مسلحانه کشیده شود.
واکنش‌ها چه بوده است؟
«استانیسلاو زارین» سخنگوی نیروهای امنیتی لهستان در بیانیه‌ای اعلام کرده که «تلاش‌های برنامه‌ریزی‌شده» برای ورود گسترده پناهجویانی که بلاروس از آنها «به‌عنوان ابزاری برای حمله به قلمرو لهستان» استفاده کرده، آغاز شده است. به‌گفته او این گروه بزرگ از پناهجویان کاملا تحت کنترل ارتش و نیروهای اطلاعات بلاروس هستند. او «الکساندر لوکاشنکو» رئیس‌جمهور بلاروس را به اقدام برای ایجاد ناامنی در لهستان و کشورهای اتحادیه اروپا متهم کرده و گفته است: لوکاشنکو با ایجاد مسیرهای مصنوعی مهاجرت و بهره‌برداری شرورانه از پناهجویان سعی دارد در لتونی، لیتوانی و لهستان ناامنی ایجاد کند تا اتحادیه اروپا را وادار به حذف تحریم‌ها علیه رژیم مینسک سازد. از سویی دیگر «آنتون بیشکووسکی» سخنگوی کمیته امنیت مرزی بلاروس به آسوشیتدپرس گفته است که پناهجویان در مرز خواهان احقاق حق دریافت پناهندگی از اتحادیه اروپا هستند. او تأکید کرده این افراد تهدید امنیتی به‌شمار نمی‌روند، اما دولت لهستان برخوردی غیرانسانی و خشونت‌بار با این پناهجویان دارد.
لهستان و دیگر کشورهای اروپایی ازجمله آلمان که مقصد بسیاری از این پناهجویان است، این بحران را تهدیدی علیه امنیت خود می‌دانند. «استفن سیبرت» سخنگوی صدراعظم سابق آلمان روز دوشنبه به خبرنگاران گفت: رفتار رژیم بلاروس مشابه قاچاقچیان انسان است. براساس گزارش دویچه‌وله، «هورست زهوفر» وزیر کشور آلمان هم از اعضای اتحادیه خواست تا در این بحران کنار یکدیگر بایستند.«اورسلا فن‌درلاین» رئیس کمیسیون اروپا از کشورهای عضو این اتحادیه درخواست کرد تا تحریم‌ها علیه مقامات بلاروس را تشدید کنند. به گفته او جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا قرار است به کشورهایی که مبدأ این پناهجویان هستند سفر کند تا شاید بتواند اقدامات دولت بلاروس را در مبدأ خنثی کند. فن‌درلاین در بیانیه‌ای گفته است: مقامات بلاروسی باید درک کنند که فشار واردکردن به اتحادیه اروپا به‌واسطه استفاده ابزاری کردن از پناهجویان نمی‌تواند آنها را به اهدافشان برساند.
چرا بلاروس؟
تصمیم به تحریم بلاروس از سوی اتحادیه اروپا، زمان انتخابات جنجالی ریاست‌جمهوری بلاروس و پس از آن سرکوب شدید مخالفان سیاسی و معترضان در این کشور اتخاذ شد. پس از آن نیز فرود اجباری یک فروند هواپیمای مسافربری در فرودگاه مینسک با هدف دستگیری یک منتقد دولت بلاروس منجر به تشدید این تحریم‌ها شد. الکساندر لوکاشنکو، رئیس‌جمهور بلاروس، برای مقابله با این تحریم‌ها سیاست بهره‌برداری از پناهجویان را در پیش گرفت. به این ترتیب بلاروس با تسهیل اعطای ویزای ورودی به متقاضیان پناهندگی از کشورهای خاورمیانه و آفریقا آنها را به سمت مرزهای خود با لهستان هدایت کرد تا با متراکم‌کردن پناهجویان در این منطقه، به‌نوعی اتحادیه اروپا را وادار به لغو تحریم‌ها کند. براساس گزارش دویچه‌وله، تراکم بالای پناهجویان در یک نقطه مرزی خاص در لهستان و حضور منفعل سربازان بلاروسی در حالی که هیچ اقدامی برای مهار بحران ایجادشده انجام نمی‌دهند، همگی نشان از آن دارد که بحران موجود در مرزهای شرقی اروپا بحرانی برنامه‌ریزی‌شده است.