همشهری آنلاین - امیر محمد حسینی: از قدیمی‌ترین میدان‌های تهران است. میدانی که در دوران قاجار به آن توپخانه می‌گفتند و بعدتر در دوره پهلوی نامش میدان سپه شد. هر چند هنوز هم توپخانه و سپه نام‌هایی است که بین مردم مصطلحند اما پس از انقلاب اسلامی به میدان امام خمینی تغییر نام داد. میدان امام خمینی امروز داستان پرفراز و نشیبی دارد که از پس ۱۴۴ سال تاریخ آن می‌گذرد. از روزگاری که توپچیها در این میدان مستقر بودند و مراسم‌های اعدام و شترقربانی تا وقتی که مجسمه رضاشاه در آن نصب و دو بار در سال‌های ۳۲ و ۵۷ سرنگون شد.
میدانی که تهران حول آن توسعه پیدا کرد
میدان توپخانه در دوره ناصرالدین شاه قاجار و در راستای توسعه شهر تهران ساخته شد. در آن مقطع میدان میدان ارگ یا توپخانه قدیم در محدوده ارگ سلطنتی قرار داشت و محدوده میدان امام خمینی فعلی خارج از محدود شهر قرار داشت.
ساخت میدان از سال ۱۲۴۶ تا ۱۲۵۶ به مدت ۱۰ سال به طول انجامید و معمار میدان محمدابراهیم خان آذربایجانی در طراحی خود از میدان نقش جهان اصفهان الهام گرفت. او در شمال و جنوب و غرب میدان که شکلی مستطیل داشت و طول آن در جهت شرقی-غربی قرار گرفته بود، حجره‌ها و انبارهای دوطبقه‌ای ساخت. در حجره‌های زیرین میدان، توپ‌ها و زنبورک‌ها (توپ‌هایی سنگری که با دو چرخ کوچک به اندازه چرخ سه‌چرخه کودکان، تا ۲۰۰ تا ۳۰۰ قدم را نشانه می‌گرفتند) جا داده شده بودند و در بالاخانه‌هایش توپچیها و زنبورک‌چی‌ها سکونت داشتند. استقرار آن‌ها در این محل، به این دلیل بود که با نزدیکی به اندرون شاهی، در مواقع لزوم بتوانند به کمک بشتابند. همچنین در پایین‌دست این میدان، مکانی برای نگهداری اسلحه و مهمات ایجاد شد که به آن «قورخانه» می‌گفتند؛ قورخانه مکانی برای استقرار نیروهای نظامی و توپ‌ریزی بود. هر چند در کتاب «طهران قدیم» نوشته جعفر شهری آمده که قورخانه اگرچه کار رسمی آن ساختن اسلحه، مهمات و ساز و برگ جنگ بود، اما کمتر اثری از آن‌ها در این مکان به‌چشم می‌خورد و تنها فعالیتش تهیه وسایل آتش‌بازی بود که برای نمایش شب‌های عید و جشن‌های ملی، مذهبی و مانند آن به‌کار می‌رفت.
از اعدام شیخ‌فضل‌الله و اصغرقاتل تا مراسم شترقربانی
به این ترتیب میدان توپخانه به مکانی برای تجمع و گردهمایی‌های اجتماعی و سیاسی و بعضا فرهنگی تبدیل شد. البته پیرامون میدان ساختمان‌هایی هم ساخته شد که بر اهمیت آن افزود. ساختمان تلگرافخانه و پست‌خانه، بانک بازرگانی، بلدیه و نظمیه از جمله این ساختمان‌ها بودند که توسعه تهران را حول این میدان میسر کردند. از سوی دیگر این میدان برای اعدام شخصی محکومان و شخصیت‌های سیاسی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. به طور مثال شیخ‌فضل‌الله نوری، نایب‌حسین کاشی و حتی اصغرقاتل نخستین قاتل سریالی شناخته‌شده در ایران در میدان توپخانه پیش چشم هزاران نفر اعدام شدند. از مراسم‌های دیگری نیز که برگزاری آن رواج داشت مراسم شتر قربانی بود. در این مراسم روزهای عید قربان، شتری را تزئین و با ساز و دُهُل و تشریفات مخصوص وارد میدان میکردند و پس از قربانی کردن شتر تکه‌ای از گوشت آن را به سر نیزه کرده و به حضور شاه می بردند. این مراسم تا سال ۱۳۱۱ مرسوم بود و سپس ممنوع اعلام شد.
بنابراین میدان توپخانه به محلی برای نقش‌گرفتن حافظه جمعی در بزنگاه‌های تاریخی تبدیل شد و سال‌به‌سال نقش پررنگ‌تری در رقم خوردن تاریخ کشور ایفا کرد.
نخستین میدانی که سنگ‌فرش و آسفالت شد
پس از سرنگونی قاجاریه و قدرت گرفتن رضاخان میدان توپخانه با تأسیس لشگر اول در باغ شاه، میدان «سپه» نامیده شد. همچنین شکل جدید نیز میدان در فاصله سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ تکمیل و تثبیت می‌شود. در دوره دوم میدان توپخانه، شکل میدان مشخص است و با محدوده گذشته میدان تفاوتی ندارد و همان شکل مستطیل با همان نسبت طول و عرض و ابعاد حفظ شده است اما کلیه مسیرهای منتهی به میدان، پهن‌تر شده و به‌صورت خیابان‌های سواره‌رو تغییر شکل یافته است. ساختمان شهرداری جدید و دو ساختمان تازه در طرفین خیابان‌های لاله‌زار و فردوسی نیز احداث می‌شوند.
خیابان میدان توپخانه تهران بود که در اوائل حکومت رضاشاه به مناسبت ورود ملک فیصل اول، پادشاه عراق به تهران تمیز و آسفالت شد؛ آسفالتی که از سر درالماسیه (وزارت دارایی فعلی) یعنی انتهای خیابان باب همایون شروع و به میدان توپخانه واطراف آن ختم می شد. نکته اینجاست که این خیابان‌ها از نخستین خیابان‌هایی بودند که در پایتخت ایران آسفالت و سنگ‌فرش شدند.
مسجمه رضاشاه چگونه ساخته شد؟
رفته‌رفته در دوره دوم با گسترش پایتخت بر اهمیت میدان سپه افزوده شده بود. تا جایی که در سال 1317 شهردار وقت تهران کریم بوذر جمهری دستور ساخت مجسمه رضاشاه پهلوی را در آن داد. به این ترتیب مجسمه سوار بر اسب رضاشاه بر بنایی بلند ساخته شد. رضاشاه نیز سه سال بعد در ۱۳۲۰ پس از حمله متفقین و تصرف ایران کشور را ترک کرد و محمدرضا پسرش جانشین او شد. مجسمه رضا شاه در میدان اما دو بار سرنگون شد. بار نخست ۲۶ مرداد ۱۳۳۲ مخالفان سلطنت و طرفداران دکترمصدق پس از شکست نخستین کودتا علیه دولت وقت آن را پایین کشیدند. البته پیش از این سرنگونی میدان سپه محلی برای تجمعات اعتراضی و راهپمایی در سال‌های ملی‌شدن صنعت نفت بود. نیروهای مخالف سلطنت و طرفداران دولت وقت و نخست وزیر آن یعنی محمد مصدق در این میدان میتینگ‌های سیاسی خود را برگزار میکردند. ۲۶ مرداد سال ۳۲ اما پس از ناکامی اولین کودتای انگلیس و آمریکا علیه دولت مصدق طرفداران از صبح زود به میدان‌های بهارستان و توپخانه و دیگر نقاط شهر آمدند. همان روز بود که برای اولین بار مجسمه رضاشاه را از میدان سپه پایین کشیدند. درست دو روز بعد اما دولت مصدق با کودتای انگیلسی آمریکایی سرنگون می‌شود و پس از بازگشت محمدرضا شاه به کشور مجسمه رضاشاه به جای خود باز می‌گردد.
سرنگونی نمادهای سلطنت با انقلاب اسلامی
تا اواخر دهه سی شکل میدان تقریبا بدون تغییر باقی می‌ماند. اما در اوایل دهه چهل با تخریب ساختمان شهرداری زمین آن پس از مدتی بلاتکلیفی ابتدا به شکل توقفگاه و سپس به عنوان پایانه اتوبوس‌رانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بدنه مربوط به خیابان پشت شهرداری به بدنه شمالی میدان تبدیل می‌شود و بدنه غربی دهانه‌ی مترو در آن ساخته می‌شود و بدنه جنوبی میدان برج جدید مخابرات جایگزین ساختمان سابق آن شده است. این وضعیت تا بهمن ماه ۱۳۵۷ پابرجاست. اما در بهمن ماه ۱۳۵۷ دست تاریخ بار دیگر مجسمه رضاشاه را از میدان پایین می‌کشد. این بار مجسمه با پیروزی انقلاب اسلامی سرنگون شد و تمام نشانه‌های تخت جمشید اطراف آن از جمله نشان فروهر نیز تخریب شدند. مدتی بعد نیز نشان جمهوری اسلامی به جای مجسمه رضاشاه را گرفت. در واقع از ۲۶ دی ماه یعنی زمان فرار شاه از کشور تا ۲۲ بهمن مجسمه‌های بسیاری از خاندان پهلوی در سراسر کشور سرنگون و تخریب شد. اما در این میان مجسمه رضاشاه که در یکی از مهم‌ترین و تاریخی‌ترین میادین پایتخت قرار داشت مهری بر تثبیت پیروزی انقلاب محسوب می‌شد.
میدان امام خمینی در دست مرمت و بازسازی
میدان امام خمینی هرچند هنوز به لحاظ حمل‌ونقل جایگاه مهمی در شهر تهران دارد اما چهره تاریخی آن در دهه‌های اخیر کمرنگ شده. غیر از حذف مجسمه رضاشاه باقی عناصر میدان در این بیش از چهار دهه بدون تغییر باقی مانده است. از عناصر تاریخی میدان نیز فقط حوض آن باقی مانده که متعلق به زمان قاجاریه است و چند سالی است مثل باقی نقاط میدان در دست مرمت است. شهرداری تهران نزدیک به ۶ است که طرح بازآفرینی ساختمان شهرداری قدیم را هم دردست اجرا دارد که هنوز به نتیجه نرسیده است. از ساختمان‌های اطراف میدان نیز فقط ساختمان بانک بازرگانی سابق و تجارت فعلی و موزه علی اکبر صنعتی متعلق ساختمان‌هایی تاریخی محسوب می‌شوند که به نظر می‌رسد مورد بی‌توجهی قرار گرفته‌اند.