همشهری آنلاین - فاطمه عسگری‌نیا: سال ۱۳۳۹ در جریان سفر ملکه الیزابت به ایران که تنها سفر رسمی او به کشورمان بود باغ قلهک بسیار مورد توجهش قرار گرفت. او در این سفر دستور داد در گوشه‌ای از این باغ زیبا و منحصربه فردی که در اختیار دولت بریتانیا قرار دارد گورستان بین‌المللی «کمیسیون جنگهای مشترک المنافع» تأسیس شود تا یاد و خاطره کشته‌شدگان جنگهای جهانی در کشورهای درگیر این جنگ زنده نگه داشته شود.
در واقع الیزابت با این کار دنبال دلجویی از خانواده کشته‌شدگان جنگ جهانی بود. قبرستانی که ملکه الیزابت بنایش را در تهران و در قسمت انتهایی باغ قلهک گذاشت به تنها گورستان بین‌المللی ایران تبدیل شد که توسط کمیسیون جنگهای مشترک المنافع ایجاد شد. در این قبرستان امروز ۵۶۴ قبر و بنای یادبود افرادی که در فاصله جنگهای جهانی اول و دوم در ایران کشته شده‌اند دیده می‌شود. آرامستان قلهک سال ۱۳۴۲ به‌صورت رسمی افتتاح شد.
آرامستان باغ قلهک در ضلع جنوبی ساختمان باغ قلهک، خیابان شهید کلاهدوز قرار گرفته است. زمانی که وارد خیابان شهید کلاهدوز می‌شوید، نخستین چیزی که به چشم می‌خورد یک در چوبی و تاریخی است.
پس از عبور از این در به یک منطقه سرسبز و بسیار زیبا با وسعت ۳ هزارمترمربع وارد می‌شوید. گورستان باغ قلهک ۳ در ورودی دارد. درهای جنوبی گورستان در خیابان دولت قرار گرفته‌اند که یکی از آنها سال‌هاست باز نشده و افراد حق عبور و مرور از آن مسیر را ندارند. در شمالی همان قسمتی است که ورود به باغ سفارت انگلستان را ممکن می‌کند. دورتادور گورستان با دیوارهای آجری از سایر نقاط باغ جدا شده و یک حریم امن را برای بازدیدکنندگان فراهم کرده است.
این گورستان تا قبل از دهه ۳۰ بخشی از باغ قلهک بود که در اختیار سفارت انگلستان قرار دارد؛ مجموعه‌ای که با مجوز ملکه الیزابت به گورستان رسمی کمیسیون کشورهای مشترک المنافع تبدیل شد.
کمیسیون جنگهای مشترک المنافع سال ۱۹۱۷ با ۶ عضو اصلی استرالیا، کانادا، هندوستان، نیوزیلند، آفریقای جنوبی و انگلستان کار خود را آغاز کرد. کشورهای عضو این کمیسیون تصمیم داشتند با ساخت این قبرستان‌ها در کشورهای درگیر و متأثر از جنگهای جهانی یاد این افراد را زنده نگه دارند و تبعات جنگ را یادآوری کنند. تا قبل از سال ۱۳۳۹ که دیوارهای آجری، محوطه قبرستان را از باغ قلهک جدا کنند، اینجا بخشی از باغ سفارت انگلستان بود. تا آن زمان در ایران قبرستان کمیسیون جنگهای مشترک‌المنافع هنوز ساخته نشده بود.
معماری خاص قبرستان
وارد قبرستان که می‌شویم حال و هوای خاص آن آدم را محو تماشا می‌کند. سنگ قبرهایی با قد و قواره‌های یکسان و کوتاه کنار هم ردیف شده‌اند. همزیستی رنگ سفید سنگ قبرها و سبزی زمین قبرستان زیبایی بصری آن را دو برابر کرده است. روی هرکدام از این سنگ قبرهای ایستاده نشانی از ملیت افراد و نام و مشخصات آنها حک شده است.
برخی گورها خالی‌اند
بعد از اینکه گورستان باغ قلهک سال ۱۳۴۲ در ایران به‌صورت رسمی افتتاح شد پیکر افرادی که به‌عنوان مستشار و نیروهای نظامی در فاصله جنگهای جهانی اول و دوم در ایران، کشته و سپس در کشورشان دفن شدند به ایران برگردانده شد تا در این قبرستان به خاک سپرده شوند. شهرام شهریار، تهران پژوه که ۱۰ سالی مطالعه و تحقیق درباره این گورستان را دنبال می‌کند می‌گوید: «در این آرامستان بیش از ۵۶۴ سنگ قبر به چشم می‌خورد و افراد با تابعیت‌هایی از کشورهای لهستان، روسیه، هند و انگلستان در این قبرستان به خاک سپرده شده‌اند. برخی از گورها هم تنها یادمانی برای افراد هستند و پیکری در آنها دفن نیست.»
در میان این سربازان هم دریانورد دیده می‌شود و هم هوانورد. ۱۳ مزار مربوط به سربازان گمنام است و ۲۵ مزار دیگر مربوط به اتباع خارجی مقیم ایران. البته در میان قبرهای کشته‌شدگان جنگهای جهانی نشانه‌هایی از سربازان مسلمان، یهودی و حتی زن و کودک ۲ و نیم روزه هم دیده می‌شود.
فارغ از رنگ و نژاد
آرامستان‌های کمیسیون جنگهای مشترک المنافع مشخصه‌های یکسانی دارد و قوانینی که از سوی همه کشورها پذیرفته شده است. شهرام شهریار، تهران پژوه در این‌باره می‌گوید: «گوشه گوشه این قبرستان پر از سنگ‌های یکدستی است که به‌صورت ایستاده بالای هر مزار نصب شده است. کاشت یک شاخه گل بالای هر سنگ قبر و چمن‌کاری اطراف آن هم از قوانین این گورستان است. در این قبرستان شاهد دیوارهای آجری و در چوبی هستیم اما طبق قوانین گورستان‌های کمیسیون جنگهای مشترک المنافع هیچ‌کدام از آنها نباید در داشته باشند؛ بلکه باید با شمشادهای کوتاه اطراف آن حصارکشی شده باشند که در طول زمان این قوانین در کشورهای مختلف دستخوش برخی تغییرات شده است.»
یکی دیگر از جذابیت‌های این قبرستان تفاوت جزئی سنگ قبرهای آن است؛ از یادبودهایی که اعضای خانواده‌ها روی سنگ‌ها نوشته‌اند تا نمادهایی که روی آنها به کار رفته است. شهریار می‌گوید: «افرادی فارغ از رنگ و نژاد و جنسیت و قومیت در این آرامستان دفن شده‌اند. یکی از سنگ قبرها مربوط به یک پرستار زن و قبری متعلق به کودکی چند ماهه است. نقطه مشترک همگی این است که زمانی به‌عنوان مستشار نظامی یا عضوی از خانواده دیپلمات‌ها در ایران زندگی کرده و در این خاک درگذشته‌اند. ممکن است به مرگ طبیعی مرده باشند یا در جریان جنگ‌ها جانشان را از دست داده باشند.»
گنبد فیروزه‌ای در دل قبرستان قلهک
یکی از جاذبه‌های زیبای این گورستان بنای یادبودی است که در ورودی آن به چشم می‌خورد. معماری این گنبد فیروزه‌ای شکل نمادی از گنبدهای اماکن اسلامی در ایران است و ۴ گوشه آن شکل و شمایل اماکن مذهبی زرتشیان را به خود گرفته است. به گفته «شهرام شهریار» تهران‌پژوه، این بنا تنها یادمان برای این گورستان است. با این حال خیلی از افرادی که نخستین بار به اینجا می‌آیند به دلیل معماری خاصش تصور می‌کنند اینجا مقبره شخص مهمی است. این بنای یادبود در هر کشور به سبک و سیاق معماری و فرهنگ آن ساخته شده و با هم متفاوت است: «۷ کتیبه بزرگ درست پشت بنای یادبود به چشم می‌خورد که روی آن اسامی افراد مهاجر یا مستشارانی حک شده که در حوزه جغرافیایی ایرانشهر یعنی ایران و کشورهای اطراف آن جان خود را از دست داده‌اند و هرگز نشانی از آنها پیدا نشده است. اغلب این افراد جان خود را در جنگهای جهانی از دست داده‌اند و پیکرشان هیچ‌وقت شناسایی نشده است.
در آرامستان باغ قلهک که تنها گورستان رسمی کمیسیون جنگهای مشترک المنافع به شکل نوین در ایران است، ۲ بار در سال مراسم رسمی با حضور مقاماتی مانند سفیران و دیپلمات‌ها برگزار می‌شود و حاضران به کشته شده‌های این جنگ‌ها ادای احترام می‌کنند.»
در انتهای گورستان و روبه‌روی گنبد یادبود فیروزه‌ای، صلیبی بلند و سفید رنگ وجود دارد و به‌صورت نمادین مسیحی بودن متوفیان را نشان می‌دهد. نامش «صلیب ایثار» است. این صلیب نشان یادبود جنگ جهانی برای کشورهای مشترک المنافع است که سال ۱۹۱۸ توسط «سر رجینالد بلومفیلد» برای کمیسیون سلطنتی آرامستان‌های جنگ طراحی شده است.