به گزارش همشهری آنلاین به نقل از سی‌بی‌اس اخیرا ژاپن شاهد رشته‌ای از اعلام‌ها در زمینه پیشرفت‌های درمانی با استفاده از سلول‌های بنیادی بوده است که در راستای تلاش این کشور برای یافتن جایی پایی در «پزشکی ترمیمی» با استفاده از کشت سلول‌های سالم برای جایگزینی سلول‌های بیمار، آسیب‌دیده یا از کار افتاده است.
این ماه گروهی از پژوهشگران دانشگاه اوزاکا موفقیت یک درمان تجربی بر روی چهار بیمار مبتلا به بیماری قرنیه چشم را اعلام کردند. این بیماران که در دهه‌های ۳۰ تا ۷۰ زندگی بودند، پیوند سلول‌های قرنیه ساخته‌شده از سلول‌های بنیادی رشد داده شده در آزمایشگاه به نام «سلول‌های بنیادی پرتوان القایی» (iPS cell) دریافت کرده بودند. پس از یک سال بینایی سه نفر از این بیماران بهبود پیدا کرده بود و هیچکدام‌شان دچار عارضه جانبی نشدند.
سلول‌های بنیادی پرتوان القایی چه هستند
«سلول‌های بنیادی پرتوان القایی» (iPS) نوعی از سلول‌های بنیادی هستند که با ایجاد تغییرات ژنتیکی از سلول‌های بالغ مثلا سلول‌های پوست به دست می‌آیند و دانشمندان ژاپنی برای نخستین بار در تولید آنها پیشگام بوده‌اند.
شینیا یاماناکا، پژوهشگر ژاپنی و همکارانش در سال ۲۰۰۷ کشف کردند چگونه می‌توان سلول بالغ پوست یا سلول خونی انسان را به سلول‌های بنیادی نابالغ تبدیل کرد و بعد از این سلول‌های بنیادی برای ساختن انواع سلول‌ها مانند سلول‌های عصبی، عضلانی، غضروفی یا عضله قلب استفاده کرد. این نوع سلول‌های بنیادی که «سلول‌های بنیادی پرتوان القایی» (iPS) نامیده شدند، مشکلات مربوط به استفاده از سلول‌های بنیادی به دست آمده از رویان‌های آزمایشگاهی از جمله مسئله رد شدن بوسیله دستگاه ایمنی و نیز مشکلات اخلاقی مربوط به تخریب رویان را نداشتند.
پس از اینکه یاماناکا (به همراه جان گوردون) به علت این کشف در سال ۲۰۱۲ برنده جایزه نوبل پزشکی یا فیزیولوژی شد، پژوهش‌های سلول‌های بنیادی iPS گسترش بیشتری پیدا کرد.
یاماناکا به این علت به تحصیل پزشکی پرداخت که پدر خودش به هپاتیت C مبتلا بود- بیماری که ۲۰ سال بعد قابل‌درمان شد. به گفته او اگر سلول‌های iPS به عنوان یک محیط واسط آزمایشی در دسترس بودند، چنین درمانی می‌توانست بسیار سریع‌تر ایجاد شود.
از آن هنگام به بعد کارآزمایی‌های متعدد در مقیاس کوچک برای استفاده از این سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری‌هایی مانند «تباهی لکه زرد» یا «دژنراسیون ماکولا» مربوط به سن (که نابینایی ایجاد می‌کند)، بیماری پارکینسون و اختلالات آرتریتی (التهاب مفاصل) انجام شده است.
امیدهای برای آینده
یک نوزاد شش روزه مبتلا به نوعی اختلال کبد در سال ۲۰۲۰ با دریافت درمان یا سلول‌های iPS زنده ماند تا به سنی برسد که امکان پیوند کبد برایش فراهم شود. همچنین درمان با پیوند سلول بنیادی در سال ۲۰۱۹ برای آسیب‌های طناب نخاعی در ژاپن تایید شد.
iPS همچنین امیدهایی برای درمان بیماری‌های لاعلاج و نادری مانند ALS (اسکلروز جانبی آمیوتروفیک) یا بیماری «لو گریگ» و آلزایمر ایجاد کرده است.
کشف یاماناکا همچنین راه‌حلی برای معضل سیاسی و اخلاقی استفاده از سلول‌های بنیادی رویانی که از تخمک لقاح‌یافته انسانی به دست می‌آیند ایجاد می‌کند.
ایجاد سلول‌های بنیادی iPS که منشا اولیه‌شان بدن خود فرد است، خطر رد پیوند را که در استفاده از سلول‌های بنیادی اهدایی وجود دارد، برطف می‌کند. رده‌های بی‌انتهایی از سلول‌های iPS را می‌توان در آزمایشگاه از مقدار اندکی در حد دو قاشق چایخوری سلول پوستی یا خونی بیمار رشد داد.
در عین حال، برای کاهش هزینه بالای مورد نیاز برای ایجاد سلول‌های iPS برای هر بیمار، یک بانک سلول‌های اهدایی با همکاری صلیب سرخ ژاپن ایجاد شد که درصد کوچکی از جمعیت را که به اصطلاح «ابردهنده» (super donor) هستند و خونشان را می‌توان برای افراد با انواع متفاوت ایمونولوژیک به کار برد، شناسایی کرد.
بیماران قرنیه در کارآزمایی دانشگاه اوزاکا این سلول‌های iPS تولید شده از این دهنده‌ها دریافت کرده بودند.
البته استفاده از سلول‌های iPS اکنون دیگر محدود به ژاپن نیست و این فناوری قدرتمند که به سادگی قابل‌اقتباس است، اکنون در بسیاری از کشورهای دیگر هم به کار می‌رود.
اما با اینکه استفاده از iPS امیدهایی برای آینده ایجاد کرده است، هنوز زمان زیادی تا تایید آن به عنوان یک روش درمانی برای بیماری‌های گوناگون باقی مانده و نیاز به تحقیقات بسیار بیشتری در این زمینه وجود دارد. در حال حاضر سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) فقط پیوند سلول‌های بنیادی خونی را برای درمان سرطان‌ها و اختلالات خونی و دستگاه ایمنی تایید کرده است.