همشهری آنلاین - فتانه احدی: گفت وگوهای ایران و عربستان در حالی ادمه دارد که عراق هم مایل است نقش خود را پررنگ تر نشان دهد. چنانکه در آخرین نشست مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق و معاون مشاور امنیت‌ملی ایران و رئیس سرویس اطلاعات عربستان حضور داشتند و عنوان شد که دو طرف در این نشست توافق کرده‌اند به نشست‌های امنیتی پایان دهند و ادامه گفت‌وگوها در مذاکرات دیپلماتیک پیگیری شود؛ نشانه‌ای مثبت که چه بسا مهمترین نتیجه اعلام شده از ۵ دور مذاکرات مذاکرات دوکشور باشد.
برگزاری پنجمین دور از مذاکرات میان تهران و ریاض با هدف رفع اختلاف‌های موجود با چشم‌انداز روشنی برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک میان دوطرف همراه بوده و کارشناسان معتقدند با توجه به شکل‌گیری فضای گفت‌وگوهای سازنده میان نمایندگان ۲ کشور پیش‌بینی می‌شود در آینده نزدیک شاهد برگزاری جلسه مشترک میان وزرای خارجه جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی باشیم. البته خطیب زاده سخنگوی وزارت خارجه کشورمان در نشست خبری خود به این گمانی زنی واکنش نشان داد و تاکید کرد که «گفتگوها مثبت بود و چارچوب‌ها مورد بررسی قرار گرفت، اما هنوز در نقطه دیدار وزرای خارجه ایران و عربستان قرار نداریم.»
به هر حال هنوز اخبار رسمی در مورد محتوای آخرین دور گفت‌وگوها و توافق‌های احتمالی منتشر نشده است، اما ارزیابی‌ها از گفت‌وگو میان تهران و ریاض در دور پنجم از وجود فضای مثبت در این نشست حکایت دارد و به نظر می‌رسد دو طرف در زمینه برخی محورها برای ایجاد فضای آرام میان تهران و ریاض به توافق‌هایی نیز دست یافته‌اند و انتظار می‌رود که دور ششم مذاکرات نیز در خاک عراق برگزار شود؛ روندی که امیدها برای ازسرگیری روابط دوجانبه را افزایش داده است.
- خبر مهم مقام عراقی؛ تفاهم ۱۰ بندی ایران و عربستان | سفر هیات ایرانی به عراق برای پیگیری مسائل امنیتی
- وین معطل آمریکا است | واکنش خطیب زاده به احتمال دیدار وزیران خارجه ایران و عربستان
با وجود همه تلاش ها اما نصرت الله تاجیک، کارشناس مسائل خاورمیانه چندان به مذاکرات با عربستان و البته رفتار سعودی ها خوش‌بین نیست. او معتقد است که حتی اگر عربستان تن به مذاکره بدهد از اهداف خود در منطقه و روابط خود با کشورهای غربی دست برنخواهد داشت و همچنان مواضع خود را دنبال خواهد کرد. به گفته این دیپلمات سابق حتی اکنون اگر در جریانات اوکراین و روسیه سکوت کرده دلیلش همراهی با ایران نیست، بلکه به این کشور سیاست‌هایی دارد که ترجیح می دهد دنباله رو آنها باشد. تاجیک حتی تاکید می کند که عربستان در مقابل ایران ممکن است دنبال بازی با کارت رژیم صهیونیستی باشد. این کارشناس همچنین در این گفت وگو آثار جنگ عربستان با یمن و نیز روسیه و اوکراین بر روابط منطقه ای ایران و عربستان را بررسی کرده است.
مشروح گفت‌وگوی همشهری آنلاین با «نصرت الله تاجیک» سفیر سابق ایران در اردن، کارشناس مسائل خاورمیانه و استاد دانشگاه را بخوانید.
گرچه هنوز اخبار رسمی در مورد محتوای آخرین دور گفت‌وگوها و توافق‌های احتمالی بین ایران و عربستان در عراق منتشر نشده است، اما ارزیابی‌ها از گفت‌وگو میان تهران و ریاض در دور پنجم از وجود فضای مثبت در این نشست حکایت دارد و فواد حسین وزیر خارجه عراق از تلاش برای ایجاد تفاهم ایران و عربستان و نیز مثبت بودن این دور از مذاکرات خبر داد. با توجه به این خبر تحلیل شما از روند مذاکرات ایران و عربستان چیست؟
با توجه به اینکه هنوز نظر رسمی از سوی ایران و عربستان اعلام نشده است و خبری از سوی منابع عراقی منتشر شده است، عراق سعی دارد موضع میانجی‌گری خود را نشان دهد. عراق برای این فعالیت‌هایش و موضع‌گیری مثبت انگیزه قوی دارد و تلاش می‌کند که مسائل بین ایران و عربستان حل شود تا حتی اگر در اثر روابط خوب ایران و عربستان نتیجه ای عایدش نشد {که می‌شود} حداقل عدم النفع روابط بد ایران و عربستان برایش کمتر شود و دوکشور با یک روابط منطقی و غیر متخاصم با هم سعی کنند مسائل و مشکلاتشان را به جایی مانند عراق نکشانند.
البته این طبیعی است و حق دولت و حکومت عراق است که تحولات جانبی و همسایگان را بر سیاست‌های داخلی اش کمتر و حذف کند تا بتواند به امورات داخلی خود با حداکثر انسجام ملی برسد. و بنابراین عراقی‌ها با تزریق امید و تلقی مثبت از مذاکرات سعی در تداوم این روند دارد اما توجه داریم که با وجود ایجاد جو مثبت در دوره پنجم اما در ادوار گذشته این مذاکرات فراز و نشیب‌های زیادی وجود داشته است. نکته مثبت در این دوره به گفته وزیر خارجه عراق این است که قرار شده تیم‌ها جابجا و از مباحث امنیتی به مذاکرات دیپلماتیک برسیم.
این امر یعنی عبور ار مباحث امنیتی به مذاکرات دیپلماتیک بیانگر چیست؟
در واقع مذاکرات دیپلماتیک پیش روی نشان می‌دهد که دو کشور از بعضی از مسائل تنش‌زا عبور کرده‌اند. شاید از ابتدا هم بهتر بود مذاکرات سیاسی باشد، اما سعودیها ریشه مسائل سیاسی را امنیتی می کنند! ما با سعودیها مشکلات متعددی داریم. سعودیها اهداف سیاسی و منافع ما در سیاست خارجی را امنیتی می‌کنند و اهداف و منافع ما در منطقه را بر نمی‌تابند و خیلی سریع آنها را امنیتی می کنند که طبعا باعث می‌شود، دو کشور سخت به تفاهم برسند. حال اگر این پل ایجاد شده که مااز این فضا عبور کنیم و دو کشور مذاکرات سیاسی از کانال‌های دیپلماتیک داشته باشند، حتما اتفاق خوبی است و بهتر آن است که حتی با افت خیز ادامه پیدا کند. زیرا نخست هیچ کشوری نیست که همسایگان خود را انتخاب کنند و دوم اینکه ایران و عربستان دو کشور مهم منطقه هستند و نباید رقابت دو کشور تبدیل به دشمنی و اقدامات خصمانه شود. البته من خوش بین نیستم که ما بتوانیم روابط با ثباتی با سعودیها داشته باشیم. زیرا روابط ایران و عربستان فقط به دو کشور و خواست آنها مربوط نیست برخی از مشکلات بین دو کشور به تحولات بین‌المللی و منطقه‌ای و نوع بازی رقبای منطقه‌ای ایران مربوط می شود.
تحلیل شما از عوامل داخلی سعودی ها بر سیاست خارجی آنها چیست و چه مواردی را در این زمینه اثرگذار می دانید؟
زیست سیاسی- اجتماعی عربستان بر چند گسل رقابت درون خاندانی، بحران جانشینی، مطالبات عقب افتاده اقشاری مانند زنان و جوانان، رویارویی سنت و مدرنیته، تاثیرات بحران‌های منطقه ای و تحولات کشورهای عربی بر جامعه عربستان استوار است و جامعه عربستان و نیز سیاست و حکومت سعودیها بنیانی ژله‌ای دارد و بنابراین حکام جوان به جای تعامل سازنده با ایران از طریق رقبای منطقه ای ما در صدد توازن سیاسی و ژئوپلیتیکی هستند.
در واقع هر یک از این سه عامل اصلی موثر در روابط دو کشور بسته به وزنش، در زمان‌های مختلف تعیین کننده هستند. در قضیه تحولات بین‌المللی مهمترین وضعیت روابط آمریکا با چین و روسیه است. از سویی آمریکا قصد دارد در سیاست خارجی برای کنترل چین، منابعی به سوی آسیای شرقی برای کنترل چین تخصیص دهند. بنابراین احتمال اینکه خلا قدرت در منطقه ایجاد شود وجود دارد که در این صورت باید بسیار با دقت با تحولات برخورد کنیم. سعودیها از اینکه اوضاع منطقه به نفع ایران برهم بخورد ترس دارند! بهترین حالت برای آنها اقدامات ترامپ در بهم زدن توازن ژئوپلیتیکی به ضررایران با اقداماتش علیه ما بوده و به همین منظور هم هست که عربستان همچنان امیدوار به بازگشت ترامپ است و برای این امر سرمایه گذاری هم می‌کند.
نقش و تاثیر جنگ عربستان با یمن در روابط با ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در جریان تحولات منطقه‌ای عربستان از ایران انتظار دارد که در مسائل یمن از کمک به حوثی‌ها خودداری کند، در صورتی که از قبل ایران اعلام کرده که سعودیها با خروج از یمن اجازه دهند مسائل یمن، یمنی- یمنی حل شود. در این‌صورت این ایده می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد که ایران آنها را کمک کند که آبرومند از این باتلاق خود ساخته خارج شوند.
سعودیها با یک اشتباه محاسباتی وارد باتلاق یمن و هفتمین جنگ شدند و فکر می‌کردند که در ظرف ۳ تا ۶ ماه جنگ با یمن را به پیروزی تبدیل می‌کنند و در یک اقدام جنایتکارانه و در پرتو چشم پوشی و نادیده انگاشتن بین المللی انواع سلاح‌های غربی را بر سر مردم بیچاره یمن ریختند. در شش جنگ گذشته که در طول یکی دو قرن گذشته صورت گرفته است، برنده نظامی وجود نداشته و با مصالحه و تفاهم سیاسی صلح شده است. بنابراین این هم عامل مهمی در روابط ایران و سعودی است که ایران چگونه می‌خواهد به خواست عربستان عمل کند و چگونه می‌توان هر چه سریعتر به این وضعیت جنایت بار و آلامی که مردم یمن با آن روبرو هستند پایان داد؟! در مورد مسئله رقبای منطقه‌ای، مانند رژیم صهیونیستی و ترکیه یا کسانی که در منطقه ذی نفع هستند، نزدیکی و دوریشان با سعودیها روی روابط ایران و عربستان اثر می‌گذارد. البته به عقیده من مهمترین عامل تحولات بین‌المللی است.
با این وجود هنوز نمی‌شود پیش بینی کرد که این روند به کجا ختم خواهد شد. زیرا هنوز مطالب رسمی بیرون نیامده و عکس العمل‌ها دیده نشده است. من حدس میزنم آنچه را که وزیر خارجه عراق می‌گوید و تحلیل مثبت از این دور مذاکرات دارد، در اثر تحولات بین المللی تا تحولات منطقه‌ای و یا نرم شدن سعودیها در مقابل ایران. احتمال اینکه سعودیها مقداری ترس از سیاست‌های آمریکا نیز داشته باشند وجود دارد. زیرا اگر آمریکا بخواهند در قالب برجام با ما تفاهم داشته باشند و اینکه در خاور میانه کمتر حضور داشته باشند یا کمتر هزینه کند بنابراین ممکن است سعودیها بخواهند این خلاء قدرت توسط خروج آمریکا را با تمایل به قدرتهای مقابل مانند چین و روسیه جبران کند! البته اخبار و گزارشاتی هم وجود دارد، که نزدیک شدن عربستان و امارات به چین و روسیه که از هم پیمانان ما در برجام هستند {ونه متحدان استرا‍ژیک ما} نشان‌دهنده این است که شاید خود آمریکایی‌ها برای اینکه چین و روسیه را از ما دور کند این چراغ سبز را به سعودیها داده که بتواند با آنها تعاملات اقتصادی داشته باشند.
در این مذاکرات رفتار عربستان را چگونه ارزیابی می کنید؟
رفتار عمومی عربستان به نظر من ناشی از تحولات بین المللی و تحرکات ما و آمریکا در برجام است. ما در منطقه توسعه نیافته ای زندگی می‌کنیم که حل مشکلات ما در سیاست خارجی یا از بین رفتن تنش بین ایران و آمریکا را به ضرر خود تلقی می‌کنند! یا به غلط اینگونه می‌پندارند که ما در پی حل مشکلاتمان حالت هژمونیک نسبت به آنها پیدا می کنیم. در حالیکه نخست ما در جنگ تحمیلی مورد تهاجم واقع شدیم و خود سعودیها و سایر کشورهای عرب حاشیه جنوبی در کمک به صدام چیزی کم نگذاشتند! یا همین قضیه جنگ با یمن نه تنها آبروی عربستان و تسلیحات غربی را برد بلکه این سخن سعودیها که ایران در کشورهای عربی دخالت می‌کند را مهمل کرد! بنابراین سعودیها در اثر ترسی که از خلا قدرت در منطقه دارند، سعی می‌کنند به کشورهایی نزدیک شود که در آینده منطقه ممکن است نقش و سهم داشته باشند. خلاء قدرت در منطقه بسیار اهمیت دارد و ما هم برای اینکه خود را با این شرایط سازگار کنیم، باید از الان برنامه داشته باشیم.
ما واقعا نمی دانیم آیا طرح و برنامه‌ای برای مشکلات بعدی، بعد از ترک آمریکا از منظقه وجود دارد یا خیر؟ و آیا این خلاء با قدرتهای منطقه‌ای مثل رژیم صهیونیستی، ترکیه یا حتی عربستان پر می‌شود؟ و ایران چه برنامه و سناریویی با قدرتهای خارجی مانند چین و روسیه یا کشورهای اروپایی مثل فرانسه با توجه به جاه طلبی مکرون، دارد؟ این مسائل بر روابط ایران و عربستان به عنوان دو رقیب اصلی تاثیر خواهد گذاشت و صرف این مذاکرات تعیین کننده و عامل ثبات بخش رابطه دو کشور نیست اگرچه مذاکرات ضروریست ولی کافی نیست.
آیا می‌توان در آینده نزدیک شاهد نتیجه مذاکرات باشیم؟
نخست اوضاع منطقه ای و همچنین اوضاع بین المللی ملتهب است و هر عامل یا جرقه ای می‌تواند این بشکه باروت در منطقه را شعله ور کند! دوم اینکه در منطقه همه چیز در دست ایران و عربستان نیست. من بعید می دانم در آینده نزدیک ما شاهد شکوفایی روابط با سعودیها باشیم و من با یک نگاه بدبینانه معتقدم آنها بیشتر برای تحولات آینده داخلیشان و منطقه در حال مدیریت اوضاع هستند و نه حل مشکلات با ایران! اگر ما اطمینان داشته باشیم که عربستان قصد بهره برداری از ایران در مقابل مسائل مختلف را ندارد یا نمی‌خواهد به واسطه سرگرم کردن ایران با این مذاکرات مشکلات منطقه ای و بین المللی اش را حل کند و یا قصد خروج آبرومند از یمن را بدون بهم زدن توازن موجود یمنی یمنی دارد یا نمی خواهد با نزدیک شدن به رژیم صهیونیستی با ما مقابله کند؛ تصویر روشنی خواهیم داشت که البته فعلا جای شک دارد.
در این مذاکرات موضوع مقاومت و نیز جنگ یمن چه نقش و جایگاهی دارند؟
نخست باید دید چگونه می توان به جنگ خانمان‌سوز یمن خاتمه داد. به هر صورت این تحولات باعث شده که قدرتی در منطقه به وجود آید. این قدرت در منطقه باید نقش سازنده داشته باشد نه اینکه نقش تخریبی ایفا کند. ما باید سعی کنیم که در یمن مسائل یمنی - یمنی حل شود و خود آنها با هم به توازن برسند و از دخالت خارجی خودداری کنند. با اقدامات نابخردانه محمد بن سلمان در شروع جنگ با یمن یک قدرت موشکی در کنار عربستان بوجود آمده و این عامل دیگر قابل حذف نیست. اگر همه مسائل بین ایران و عربستان حل شود و سعودیها تلاش نکنند عوامل قدرت ایران را به چالش بکشند ولی بخواهند ایران کمک کند تا آبرومند از یمن خارج شوند با توجه به اصل حفظ توازن موجود یمنی – یمنی ایران شاید بهتر باشه این کمک را بکند، اگرچه بعید می‌دانم سعودیها قدر شناس باشند.
تاثیر جنگ دیگر یعنی روسیه و اوکراین بر مذاکرات ایران و عربستان چیست؟ آیا با توجه به تاثیر این جنگ بر بازار نفت و انرژی بر روابط این دوکشور و مذاکرات فی مابین اثر داشته است؟
تاثیر چندان و مستقیمی ندارد. سعودیها در رابطه با ایران ۳ موضوع نفت، حج، مسائل سیاسی، امنیتی و دیپلماتیک بین دو کشور را جدا می‌کنند. اگر اینگونه تلقی شود که در جریان اوکراین عربستان با بایدن همراهی نکرده است و به پیامش برای افزایش فروش نفت و گاز پاسخ مثبت نداده، لزوما دلیلش همراهی و هم‌راستایی با روسیه و یا ایران نیست. در حقیت عربستان سیاست خود را در حوزه نفت دنبال می‌کند و ضمن اینکه با دولت بایدن هم راحت نیست و انتقاداتی به سیاست‌ها و تیم بایدن دارد و شاید اگر این شرایط در دولت ترامپ بود، سعودیها به گونه دیگری عمل می‌کردند!
اینکه اخباری از سرمایه گذاری سعودیها در یکی از شرکت‌های کوشنر داماد ترامپ به رسانه ها درز پیدا کرده ناشی از سیاست سعودیها نسبت به جناح‌های داخلی آمریکا و ترجیحات آنهاست. چگونگی تعامل سعودیها با آمریکا ظاهرا در پرتو تحولات اوکراین اما در باطن به دلیل انتقادات سعودیها از بایدن و تیم امنیت ملی و سیاست خارجی اش و نحوه حفظ توازن بین روسها و آمریکایی‌ها توسط محمد بن سلمان مهم، قابل توجه و برنامه ریزی است و مراکز مطالعاتی و دانشگاهها و رسانه‌های ما ابعاد مختلف و مخصوصا چگونگی بازی ایران در این خصوص را مورد بحث و بررسی قرار دهند. اگرچه ما و سعودیها ظاهرا حداقل در قضیه افزایش نیافتن تولید و فروش نفت در مقابله با روسها هم موضع شده‌ایم و این عامل مثبتی در این جو مثبت در مذاکرات بین دو کشور شده باشد اما این امر نمی‌تواند تضمین کند که ما با سعودیها به جایی برسیم و اصلا هم موضع شدن با سعودیها در ماجرای اوکراین چقدر مستقل از سایر پارامترها و عوامل است؟! و آیا در مرحله پسا بایدن چه با ترامپ و چه یکی دیگر دو مرتبه سعودیها فیلشان یاد هندوستان نمی‌کند؟!
من همچنان به دلایلی که برشمردم به سعودیها بد بین هستم و معتقدم در ارتباط با آنها و اماراتی ها از برخورد احساسی پرهیز کرده و با دیدن تصویر بزرگ ضمن حل مشکلاتمان و به صفر رساندن تنش‌ها از طریق مذاکره به گونه‌ای کارت‌های خود را بچینم که مجالی برای آنها و به ویژه سعودیها برای بازی با ما بخصوص با کارت رژیم صهیونیستی نباشد.